Tot ondertitelaar gemaakte

Mooi interview in NRC dit weekend met Martine Gosselink, hoofd geschiedenis van het Rijksmuseum. Ik krijg de indruk dat ze daar heel verstandig bezig zijn en heel goed met kritiek omgaan. Ze proberen de bordjes van onze vaderlandse geschiedenis te verhangen, of eigenlijk te herschrijven, maar doen dat heel weloverwogen.

In de loop van het gesprek komen de koelies in Nederlands-Indië ter sprake.

De klassieke zin ‘de Japanners behandelden ons als koelies’, heb ik mijn grootmoeder letterlijk horen uitspreken. En net zomin als de meeste mensen voelde mijn oma zelf aan dat die zin ook iets zei over de maatschappij die zij mede had vormgegeven. Ik dacht alleen maar: koelies? koelies? Er waren dus kennelijk mensen die voor de Nederlanders ónder hen stonden en als wie ze zich niet wilden laten behandelen: contractarbeiders.

Dat deed me denken aan de roman Koelie van Madelon H. Székely-Lulofs, die ik dit jaar toevallig las. Székely-Lulofs toont daarin wel veel inlevingsvermogen in het leven van die contractarbeiders, maar doet dat volgens mij uiteindelijk toch vanuit de denkwereld van de rijke blanken die van hun arbeid profiteren. Het heeft wel iets weg van de portretten van arbeidersmilieus die je bij naturalisten leest: hoeveel begrip en inlevingsvermogen er ook uit zo'n verhaal spreekt, uiteindelijk is de boodschap toch ‘dat die mensen het nu eenmaal zelf zo willen’, dat ze ‘gewoon niet beter weten’ en op de keper beschouwd eigenlijk ook ‘niet anders zouden willen’.

Dat kan een mooie roman opleveren, maar geen nuttig sociaal pamflet. Dit helpt ons in de klassenstrijd niet verder!

Wat ons volgens mij ook niet verder helpt, is de opmerking waarmee het interview met Gosselink afsluit. De laatste alinea luidt:

Wat ze wel weet: in de slavernij-tentoonstelling zullen de mensen geen ‘slaven’ heten, maar ‘tot slaaf gemaakten’. „Ieder mens wordt als mens geboren, niet als slaaf, ook al was de trans-Atlantische slavernij in feite erfelijk. Mensen werden door het systeem tot slaaf gemaakt, zoals een gevangene gevangen wordt genomen. Tsja, ‘tot slaaf gemaakte’ is wel lelijk. We zouden een woord als ‘geslaafde’ moeten munten.”

Nu heb ik er niets op tegen om het af en toe over ‘tot slaaf gemaakten’ te hebben, om die specifieke betekenisnuance te onderstrepen – zoals in het begin van dit artikel ook gebeurt. Maar het lijkt mij taalkundige onzin om ijzerenheinig in elke tekst en ieder opschrift uitsluitend die omslachtige omschrijving te gebruiken en het simpele synoniem slaaf voorgoed taboe te verklaren – zoals ook in het NRC-artikel zelf niet gebeurt (zoek maar in de tekst op ‘slaaf’ en ‘slaven’).

Gosselinks eigen uitleg ondergraaft eigenlijk al meteen haar redenering: mensen werden inderdaad tot slaaf gemaakt zoals een gevangene gevangen wordt genomen. Toch noemen we gevangenen gewoon gevangenen, en omschrijven we ze niet steeds krampachtig als ‘tot gevangenen gemaakten’ of ‘gevangengenomenen’. (Al vind ik dat laatste eigenlijk wel lekker klinken...) Dat het iets is wat je overkomt, ligt al in het woord besloten.

Dat geldt voor slaaf ook. Gebruik van het woord slaaf impliceert níet automatisch dat het gaat om mensen die door God als slaaf op de wereld zijn gezet. Dat is een essentialistische, contextvrije benadering van taal die ik simplistisch, om niet te zeggen belachelijk vind. Als mensen in een tekst als slaven worden aangeduid, mag je er gerust van uitgaan dat de auteur van de tekst weet dat die mensen door een systeem tot slaven zijn gemáákt. Tenzij je heel ernstige redenen hebt om de auteur van kwade trouw te verdenken.

Maar waarschijnlijk loopt het allemaal wel los en bedoelt ze ook niet letterlijk dat op die slavernij-tentoonstelling het woord slaaf nergens mag worden gebruikt. Zo’n interview is ook maar een verkorte weergave van een gesprek.

En anders loop ik, tot ondertitelaar gemaakte, daar straks gewoon rond als tot wanhoop gedrevene (want niet, in tegenstelling tot wat vrienden weleens denken, wanhopig geboren) – mezelf de hersens pijnigend hoe ik die nieuwe terminologie in de toekomst in godsnaam in mijn ondertitels gepropt krijg...