Het woord vormt zich in mijn hoofd: Anderlingen. Ik kom dat tegen in een vertaling uit een tijd toen paranoia ook nog steevast werd vertaald met achtervolgingswaan, en niet met paranoia. En heel even denk ik: misschien wel jammer dat dit nooit is ingeburgerd.
 |
| Uit: James Tiptree, 10.000 lichtjaar van huis (Meulenhoff, 1978), vertaling (van dit verhaal) Mike Grothaus. |
Want het blijft behelpen. Tegenwoordig kunnen we een alien gewoon een alien noemen, als we geen zin hebben in zoiets als ruimtewezen (en wanneer heb je daar nog zin in?). Maar ik weet nog wat een geworstel dat in de jaren negentig was, bij het vertalen van ondertitels. Alien, het klonk zo snappy,* je had eigenlijk het gevoel dat iedereen wel wist wat het betekende, maar je durfde het toch niet te gebruiken.
Althans, ik weet het niet zeker, maar ik durf te wedden dat het woord nooit in de ondertitels is gebruikt door de eerste vertalers van The X-Files, de serie die er misschien wel meer dan enige andere aan heeft bijgedragen dat alien een Nederlands begrip werd. Maar de vertalers in bochten dwong om er een ander woord voor te gebruiken.
Misschien vergis ik me; dan laat ik me graag corrigeren. Maar in mijn herinnering was alien toen nog geen geaccepteerd Nederlands. In ieder geval niet in ondertitelaarskringen, waar men vond dat je als vertaler niet voorop moest lopen met taalvernieuwing. Eerst maar eens wachten tot het tien jaar in Van Dale staat, dan mag je het ook op tv gebruiken.
Ik denk dat alien pas in deze eeuw stilaan is geaccepteerd als een normaal Nederlands woord. Wanneer precies weet ik niet. Het staat nu in de Dikke Van Dale, maar de online versie vermeldt niet sinds wanneer: vanaf de 13de, 14de of 15de druk? Of zelfs al in de 12de? (Uit 1992: dan hadden we het toen wel mogen gebruiken!)
 |
| James Tiptree Jr., ‘The Women Men Don’t See’ (1973) |
Misschien het enige nadeel van alien als vertaling: het is lekker kort, maar je schiet er niets mee op als in het Engels gespeeld wordt met de dubbele (of misschien gewoon: de ruimere) betekenis van het woord in die taal. In het Engels betekent het van oudsher immers simpelweg vreemdeling of buitenlander.
Ook als het woord ‘anderling’ ingeburgerd was geraakt als vertaling voor alien, was dit probleem daarmee niet opgelost geweest. Dus misschien is het geen ramp dat de anderling verloren is gegaan.
 |
Maar hoe verloren eigenlijk? En sowieso: hoe gangbaar is het woord ooit geweest? Waarom staat het niet in Van Dale? Heeft het er ooit wel in gestaan, en is het daarna weer afgevoerd omdat het in onbruik is geraakt? En als het er nooit in heeft gestaan, is dat dan geen omissie? Of is het woord anderling in Nederland helemaal nooit breed gebruikt?
In de verhalenbundel waarin ik het tegenkwam, vertaald door twee vertalers (Mike Grothaus en Jaime Martijn), is het zo te zien wel consequent gebruikt als vertaling voor alien. Er is ook sprake van anderlingenschepen en anderlingentechnologie, enzovoort. Maar was dat dan eenmalig? Waren dit twee eenzame gekken in sciencefictionland?
 |
| Nederlands dagblad, 23-07-1987 bron: Delpher |
Ik denk het niet, want vluchtig zoeken in Delpher levert me daar in ieder geval één relevante treffer op: een artikel uit 1987 in het Nederlands Dagblad over ‘Fantasy: sprookjes voor volwassenen’.
Maar dat is ook wel weer weinig. Eén enkele treffer in Delpher, nauwelijks sporen op internet. Van een woord dat nu zo buitenaards aandoet dat het, nou ja... eigenlijk juist bijna gaat voelen als een ideale vertaling voor alien!
Meulenhoff gaf in de jaren zeventig en tachtig volgens mij veel vertaalde sciencefiction uit. Was ‘anderling’ een typische Meulenhoff-vertaling? Werd het breder gebruikt in SF-vertalingen? Hoelang al? En tot hoelang? Vragen verstopt in een puzzel vermomd als een raadsel.
Over raadsels gesproken: die James Tiptree van het omslag heette in Engelse uitgaven James Tiptree Jr., en was eigenlijk een vrouw. En ja, dat feit had misschien wel wat met zijn/haar literaire interesse in anderlingen te maken. Maar een transgender was zhe nou ook weer niet echt. Maar dat is weer een heel ander verhaal. Waarover je maar moet lezen in de uitstekende biografie van Tiptree van Julie Phillips, The Double life of Alice B. Sheldon. Want ja, Tiptree/Sheldon had ook nog eens de ideale naam om die grap te maken.
* Snappy staat in de Van Dale sinds 2019. Waarom daar wél een datum bij staat, staat er niet bij.
