Zoeken in deze blog

woensdag 22 september 2021

De ondertitels vliegen voorbij

De mannen willen graag dat Hoshi meegaat naar de filmavond op de Enterprise. Zij is immers de vertaler van het schip en ‘We might need a translator. Those subtitles go by pretty fast.’


Er wordt namelijk een Franse film vertoond, The Wages of Fear. Maar heb geen angst: er is een denkende vertaler aan deze aflevering gezet, die heeft opgezocht of gewoon wist dat het hier Le salaire de la peur betrof, en dat dus ook in de Nederlandse ondertitel heeft gezet. (Het loon van de angst had ook nog gekund, want zo zal die hier destijds wel in de bioscoop hebben gedraaid. Maar Nederlandse titels voor buitenlandse films, dat vinden we tegenwoordig een beetje raar. Alleen bij Gejaagd door de wind kan het misschien nog – en zelfs dan...)


Ik vind het altijd wel leuk als mainstream series zoals Star Trek terloops eer betonen aan klassieke literatuur of films. Zo laten de scenaristen van Hollywood en tv niet alleen merken dat ze hun klassiekers kennen, maar proberen ze ook hun kijkers een beetje op te voeden: ‘Ren naar de videotheek en probeer ook déze film eens te huren; zelfs in 2150, ver weg in deep space, vinden we die nog de moeite waard!’

De kritiek die je er wel op kunt hebben, onder veel meer, is natuurlijk dat ze daarbij de gebaande paden van de witte westerse canon nooit echt verlaten. Maar binnen de beperkingen van het links-liberale, typisch Amerikaanse universalisme van Star Trek pleit het wat mij betreft toch voor de makers dat ze zich in ieder geval niet alleen beperken (juist niet zelfs) tot enkel de geijkte Amerikaanse klassiekers. (Ja, hoor, Casablanca, daar gáán we weer... Play it again, Sam.)

Le salaire de la peur was in zijn tijd dan wel een commerciële spektakelfilm en kaskraker. Maar de film is oud, en Frans, en in zwart-wit, en geldt inmiddels dus vooral als highbrow voer voor vaak ruimschoots gepensioneerde Filmmuseum-bezoekers en verstokte filmfanaten. 


Fijn ook dat ze in het eerste seizoen van deze Star Trek-serie de plot van een aflevering lieten draaien om de vaardigheid van een vertaalster. Want wat is de plot? Het filmavondje wordt versjteerd door een gelei-achtige buitenaardse levensvorm die een aantal bemanningsleden gijzelt door ze in te spinnen – en ze dan neurologisch met elkaar en met zichzelf verbindt, zodat ze elkaars emoties en herinneringen delen, maar ook de pijn van de buitenaardse levensvorm als die door andere bemanningsleden wordt beschoten. ‘Stop met vuren, we doen de kapitein pijn.’ Empathie als wapen!

Niet toevallig dan dat hét instrument voor betekenisvolle empathie bij uitstek, taal, in deze aflevering de uitkomst moet bieden voor het dramatische probleem: hoe bevrijden we onze bemanningsleden en komen we, op een fatsoenlijke wijze (want we blijven wel links-liberale Democraten), van die buitenaardse levensvorm af?

Simpel: door ermee te communiceren. Dat heeft wat technische voeten in de aarde. De wezens stoten alleen een soort radioruis in rare frequenties af, ze communiceren in ‘sub-harmonics’. Maar goed dat ze een begenadigde tolk aan boord hebben die deze nieuwe taal in een mum van tijd weet te doorgronden.

Arrival (2016)

Deze aflevering is lang niet zo ingenieus als de plot van de film Arrival (waarin niet alleen een paar bemanningsleden, maar de hele mensheid voor de ondergang wordt behoed door een vertaler). Star Trek is leuk, maar blijft doorgaans braaf binnen de kaders van het clichématige en vaak larmoyante middlebrow-vermaak waar de televisie patent op heeft. Maar toch: the translator saves the day.

En gelukkig gebeurt dat in een serie die vaak uitstekend is vertaald (zie ook dit eerdere bericht). Met  voldoende respect voor de leessnelheid om ervoor te zorgen dat de ondertitels niet voorbij vliegen, en je dus niet per se een tolk naast je op de bank nodig hebt om alles te kunnen volgen.

dinsdag 21 september 2021

A new use for the stun setting

Een goede ondertiteling laat zich vaak niet goed illustreren, want een goede ondertitelvertaling valt niet te veel op. Krankzinnig creatieve vondsten, opvallend origineel taalgebruik? Dat komt weleens voor, maar als het te veel aandacht trekt is de ondertiteling eigenlijk al een beetje mislukt, omdat zoiets de aandacht afleidt van de film of serie waarvan de ondertitels eigenlijk alleen het begrip moeten ondersteunen. 

Een goede ondertitelvertaling kenmerkt zich ook niet per se door foutloosheid, al is dat natuurlijk wel waar iedereen naar streeft. Maar zelfs de beste vertalingen, in boek zowel als film, kunnen kleine of grote missers bevatten. Waar taal gebruikt wordt, ontstaan fouten en misverstanden, óók in vertalingen. Het is niet anders, en een foutje hier of daar hoeft geen teken te zijn van een waardeloze vertaling. Daarom heb ik soms moeite met kijkers die zich op sociale media vrolijk maken over een opvallende (maar in sommige gevallen incidentele) fout: weer iemand die zijn werk niet heeft gedaan!! Dat eindeloze krentenwegen van grotere en kleinere foutjes (“Hij zei 26 maar er staat 62!!!!”)  is op de keper beschouwd een vrij deprimerende aangelegenheid. 

Neem Star Trek Enterprise, seizoen 1, aflevering 23. De kwaadwillende Twitteraar weet er misschien wel raad mee.

Kapitein Archer en zijn hoofdtechnicus Tucker zijn verdwaald in de woestijn van een onherbergzame planeet. Ze zijn uitgeput, en om te zorgen dat Tucker niet wegzakt in een coma, probeert Archer hem bezig te houden. “Som de onderdelen van een warpreactor op,” zegt hij.

Well,” zegt Tucker: “there's the drumsticks, thighs, wings.” Uitgeput als hij is, spreekt hij heel langzaam, dus titel voor titel komen ze langs: Drumsticks. Dijbenen. Vleugels. 

FOUT! roept Twitter bij de tweede titel, en verkneukelt zich. Dat moeten natuurlijk kippendijen zijn, of dijen, of boutjes. Geen DIJBENEN! 

En ach, het is misschien niet de beste ondertitel van de aflevering. Ik denk dat ik het ook anders zou doen. Archer wordt weliswaar even op het verkeerde been (heuheu) gezet, want wat hebben drumsticks met een warpreactor te maken? Maar na “thighs” zal hem en de kijker toch al beginnen te dagen waar Tucker aan denkt: eten. Dus je kunt als vertaler wel kiezen voor dijbeen, omdat die opsomming  eerst even verwarrend moet zijn. Maar iets kippigers is misschien toch beter.

Maar dat laat onverlet dat deze aflevering in zijn geheel juist prima vertaald is. Dus al die hypothetische foutenzifters die zich in dit kippenboutje verslikken, zouden er wat mij betreft mooi naast zitten met een schandpaalscreenshot. 

Alleen valt het uitstekende van die vertaling moeilijk in een spannende screenshot te vangen. 

Toch een poging. Neem dit beeld uit dezelfde scène. Archer heeft een vuurtje gemaakt om bedorven water te koken zodat het weer drinkbaar wordt. De dialoog:

TUCKER: What'd you do, rub two sticks together?
ARCHER: I found a new use for the stun setting.


Meester: Klas, hoe vertaal je “I found a new use for the stun setting”?

Klas: “Met m’n faser.”

Is dat fout? Nee. Is dat goed? Ja.

Sterker nog, het is uitstekend. En bovendien: kom er maar eens op! Het is geen wereldschokkende vondst, maar het zijn ook niet de eerste woorden waar je aan denkt als je de Engelse tekst bekijkt.

Dit is nu wat ik bedoel met een goede vertaling. Hier zie je aan af dat dit echt mensenwerk is, en dat het denkwerk is, dat je er niet komt met het gedachteloos intikken van een woord-voor-woord vertaling vanaf het script, zonder aandachtig te kijken naar het programma dat je ondertitelt en te proberen begrijpen waar dat over gaat. De dag dat Google Translate de vertaling “Met m’n faser” verzint voor “I found a new use for the stun setting” is volgens mij nog ver weg. 

Terwijl dát nou juist is waaraan je een goede ondertiteling herkent. Dit, en niet de vraag of alle cijfertjes goed staan en alle gerechtjes altijd precies met de juiste culinaire naam zijn benoemd en er nergens een tikfout wordt gemaakt, of (in een andere aflevering van deze serie) ineens allerlei streepjes ontbreken die hadden moeten aangeven dat in de ondertitel twee sprekers worden weergegeven. (Een technische fout.)

Dit is vertaald door iemand die de serie kent, die weet waar het over gaat, die niet elk vuurwapen met ‘geweer’ vertaalt. Sterker nog: deze vertaler weet wat Archer bedoelt als hij zegt “I found a new use for the stun setting” en weet dat vakkundig in te korten tot “met m'n faser” (tijd om veel meer tekst in beeld te zetten is er hier niet). Die weet wat een faser is, in het Star Trek-universum, en weet dat die “stun setting” daarop moet slaan. Terwijl het woord “faser” in de hele aflevering niet eens voorkomt en die krengen ook nergens zichtbaar in beeld worden gebruikt.

Kortom, dit is een screenshot van niks, maar dit is wel gewoon een vertaling die dik in orde is. En niemand die het ziet. Ik zou bijna zeggen: zoals het hoort. 

Ik vind de vertalingen bij Star Trek Enterprise op Netflix vaak zo goed dat ik soms even denk dat het de oude vertalingen zijn die bijna twintig jaar geleden nog op het NOB voor de serie zijn gemaakt (misschien nog wel door Star Trek-ondertitelaar hors concours Pon Ruiter). Maar dat kan ook mijn NOB-chauvinisme of -nostalgie zijn; en ik weet niet eens of deze serie destijds wel door de publieke omroep is uitgezonden. (Ik vermoed van niet, en dan is hij ook niet op het NOB ondertiteld.) Doet er niet toe: het is uitstekend gedaan. Heel anders dan het stroeve, kreupele en soms onder zijn eigen letterlijkheid bezwijkende vertaalwerk dat je bij streamingdiensten ook weleens ziet langskomen.


vrijdag 27 augustus 2021

Haevens!

 Strips lees je het liefst op papier, maar toch hebben ook digitale uitgaves zo hun leuke kanten. In de Comixology-app kun je ze bijvoorbeeld heel goed plaatje voor plaatje lezen. En door er zo op in te zoomen vallen je toch weer mooie of markante nieuwe details op. Zoals dit. Is het een teken?

Voor Vrijdag Vertaaldag van Filter schreef Ton Naaijkens vandaag ook een column over Het gele teken en de verschillende vertalingen ervan, uit 1956, 1970 en 1987. De vertaling van 1970 lijkt nogal een kneusje, waarvan ‘je hart in ieder geval niet sneller [gaat] kloppen’:

Het is ook niet gewoon losgaan, vertalen, want je moet niet uitzinnig zijn maar je juist inbinden. Maar dan niet zo erg als de Blakevertaler van 1970, niet alle jeu eruit halen. Meegaan met de deining van de tekst en de spanningen ervan.

Dat heeft de vertaler van 1970 blijkbaar niet gedaan. In de column wordt één voorbeeld aangehaald van een vertaling die wel erg kort door de bocht is. Je kunt een vertaling niet beoordelen op één voorbeeld, maar je hoeft het album maar open te slaan om te zien dat dit ene voorbeeld geen uitzondering is, maar exemplarisch voor het hele boek. Dat zit vol onnodige inkortingen, versimpelingen en wegpoetsingen van de Engelse local colour waar de Franstalige auteur (parbleu) juist zo kwistig mee strooit (by Jove). Neem de versie uit 1970 van het plaatje hierboven:


Deksels! Dan doet de vertaler uit 1987 (H. Metaal) het toch beter. En kijk mama: zonder spelfouten. En pietjepreciesevenveel uitroeptekens!!!


En voor wie tot slot ook nog benieuwd is naar de brontekst van het gewraakte plaatje in de column van Ton Naaijkens, in 1970 kortweg vertaald als ‘Op dat moment komt Blake aanrijden...’ — violà:



zaterdag 21 augustus 2021

Schippers naast Shakespeare

Ik luister af en toe naar oude afleveringen van Ronflonflon, het radioprogramma waarmee Wim T. Schippers als Jacques Plafond in de jaren 80 iedere woensdagmiddag zand in de wielen strooide van de doorsnee popprogrammering op Hilversum 3 (de voorloper van het huidige 3FM).

Ik luisterde daar toen als tiener heel vaak naar. Niets zo kinderachtig als eindeloos in het verleden blijven hangen, maar juist in het pandemiejaar had het wel iets onweerstaanbaar troostrijks om nu en dan een uurtje teruggevoerd te worden naar de jaren 80, toen corona nog niet bestond en Schippers zich in zijn programma hooguit druk maakte om diarree (in een telefonisch interview met een deskundige infectieziekten van de GG&GD, dat dan weer wel) en de voorgenomen nieuwe zijbeuk van het Concertgebouw.

Was het toeval dat ik uitgerekend op zaterdag 14 augustus, de dag na het overlijden van K. Schippers, was aanbeland bij aflevering 112, waarin Jacques Plafond (pseudoniem van Wim T. Schippers) een telefonisch interview wil houden met Gerard Stigter (de echte naam van K. Schippers), op dat moment verblijvend in Hotel Continental?

Het interview komt niet van de grond. Plafond/Schippers krijgt Schippers/Stigter niet te spreken, hij komt niet langs de receptioniste van ‘Hotel Incontinental’. Het is misschien wel het mooiste interview dat K. Schippers ooit is afgenomen.

Ik ken het werk van K. Schippers niet goed, ik geloof niet dat ik ooit een boek van hem heb gelezen. Ik ken hem eigenlijk vooral van de verhalen over Barbarber, en van die interviews in Ronflonflon, waarin hij best vaak gebeld werd (en aanmerkelijk vriendelijker bejegend dan veel andere slachtoffers van Plafonds telefoonterreur); luister bijvoorbeeld maar hier en hier en hier en hier


Maar ik ken K. Schippers sinds kort ook van een podcast waarin Ronald Snijders de schrijver dit jaar interviewde. Een lang en monter gesprek met de toen toch al doodzieke schrijver, waar ik onbedwingbaar vrolijk van werd. 

Een kort citaat daaruit. Ze hebben zitten praten over de Laurel & Hardy-film A Perfect Day, waarin een gezelschap wil gaan picknicken, maar nooit verder komt dan het uitbundig zwaaien en ‘dag, dag’ roepen naar de buren. Via via komt het gesprek dan op het onderwerp toeval, en Schippers zegt:

De eigenschap van toeval is dat je het niet ziet eerst. Je merkt het pas als het gebeurd is. Het is van een onverbeterlijke regie bijna. Toeval is eigenlijk het bewijs dat alles zich aan je onttrekt.


Holy Cow!

Wat zich aan mij heeft onttrokken, is dus het werk van Schippers zelf. Hoe slecht ik dat ken, blijkt wel uit het feit dat ik pas rond zijn overlijden geattendeerd werd op dit gedicht van hem:

Ja
Ik heb je lief zoals je soms
gelijk een gouden zomerdag bent
nee nee nee
ik heb je lief zoals je bent
nee nee
ik heb je lief zoals
nee
ik heb je lief

Hé, dacht ik meteen: als dat geen Barbarber-versie van Shakespeares beroemde sonnet 18 is, eet ik mijn hoed op. (Dat kan ik veilig zeggen, want ik heb geen hoed.) Al meer dan tien jaar verzamel ik op mijn homepage zoveel mogelijk links naar Nederlandse vertalingen van Shakespeares sonnetten, en ook naar vrije bewerkingen daarvan (als ik die interessant vind). Maar deze kende ik nog niet. 

Terwijl dit gedicht toch bepaald niet obscuur is. Het is op internet alom te vinden, juist ook in teksten die een kort profiel van Schippers geven, zoals op deze pagina van de KB. Het gedicht, afkomstig uit zijn eerste poëziebundel De waarheid als de koe (1963), wordt vaak aangehaald om Schippers’ poëtica te typeren.

Jammer dat het mij altijd totaal was ontgaan. Of nou ja, jammer... Zoals Schippers in voornoemde podcast tegen Ronald Snijders zei: ‘Het onttrekt zich aan je. Af en toe opent het zich.’ Dat heeft het nu gedaan.

Trouwens, dat Petra van der Eerden en ik in 2015 onze vertaling van David Duchovny’s maffe vegasprookje Holy Cow de titel De waarheid is een koe meegaven? Gewoon: toeval.


Nou, dag. Da-haag. Dagdag. Dag.


donderdag 27 mei 2021

De lokroep der Sirenen

Vertalen via een tussentaal is in vertaalland een beetje vloeken in de kerk. Vertalingen vertalen is taboe, de brontekst is heilig. Toch kan het soms best lekker zijn.

Ik vertaal een Engelstalig essay waarin de auteur ter illustratie van zijn betoog een passage uit de Odyssee aanhaalt. Regel 39-52 uit Boek 12 om precies te zijn, waarin Odysseus door Circe wordt gewaarschuwd voor de Sirenen. Die regels worden aangehaald in de recente Engelse vertaling van Emily Wilson (2018) en die klinkt zo:
First you will reach the Sirens, who bewitch
all passersby. If anyone goes near them
in ignorance, and listens to their voices,
that man will never travel to his home,
and never make his wife and children happy
to have him back with them again. The Sirens
who sit there in their meadow will seduce him
with piercing songs. Around about them lie
great heaps of men, flesh rotting from their bones,
their skin all shriveled up. Use wax to plug
your sailors’ ears as you row past, so they
are deaf to them. But if you wish to hear them,
your men must fasten you to your ship’s mast
by hand and foot, straight upright, with tight ropes.
So bound, you can enjoy the Sirens’ song.
Poëzie vertalen is niet echt mijn hoofdvak, en het haalt je zo uit je tempo als je met proza bezig bent. Eerst zoek ik dus Nederlandse vertalingen die me hiermee kunnen helpen. 

Op internet staat een volledige Homerus-vertaling van Ben Bijnsdorp. Die heeft weinig literaire pretentie, het lijkt vooral een poging om het Grieks zo volledig en secuur mogelijk weer te geven. Voor zover ik dat kan beoordelen, want mijn gymnasium-Grieks is zo ver weggezakt dat de brontekst (die hij ernaast zet) voor mij inmiddels abracadabra is. Maar hij doet geen moeite om er metrische verzen van te maken, naar ik aanneem om zo dicht mogelijk bij de betekenis van de Griekse woorden te blijven. En ik zie ook dat dit fragment bij hem (en dus ook bij Homerus) geen 15 verzen telt (zoals bij Wilson), maar slechts 14. Ik sla deze vertaling over en zoek iets mooiers.

De Roy van Zuydewijn

Om te beginnen die van De Roy van Zuydewijn uit 1991. Ook die telt 14 regels, maar anders dan Bijnsdorp maakt hij er wel verzen van. Hexameters, om precies te zijn (hier helaas lelijk afgebroken)*:

Eerst kom je bij de Sirenen, godinnen die allen en ieder,
die bij hen aankomt, beheksen en onder hun tovermacht brengen.
Wie hen onwetend benadert en eenmaal de stem der Sirenen
aanhoort, – hem valt geen thuiskomst ten deel en snelt met haar kleinen
niet zijn vrouw tegemoet, noch geven ze hem een warm welkom.
Want met hun heldere zangen betoveren hem de Sirenen
daar in het groen van hun weide, terwijl rondom hen een stapel
botten van mannen vergaat en huiden er liggen te rotten.
Vaar hen voorbij, maar maak eerst bijenwas kneedbaar en smeer die
over de oren der mannen, dat geen van hen iets kan horen.
Maar als je zelf erop staat de zang der Sirenen te horen,
moet je jezelf aan handen en voeten vast laten binden,
rechtop tegen de mast, met het touw daaraan stevig bevestigd,
om dan zo van de zang der Sirenen te kunnen genieten.

De Shakespeare-vertalingen van De Roy van Zuydewijn zijn vaak erg creatief en welluidend, zij het altijd wat gedragen van toon. Welluidend vind ik dit fragment niet echt (met bijvoorbeeld die lelijke herhaling van ‘zelf’ aan het eind), en deze lange regels zullen metrisch wel kloppen, maar mij kunnen ze niet bekoren. Het is allemaal nogal gedragen en archaïsch. De regel ‘hem valt geen thuiskomst ten deel en snelt met haar kleinen’ vind ik een monstrum – door de gewrongen grammatica, het onmogelijke enjambement, en het zo mogelijk nog onmogelijkere ‘haar kleinen’ voor kinderen (want ja, dat heeft een lettergreep te veel).

Gezien zijn andere vertaalwerk wílde De Roy van Zuydewijn ook helemaal niet dat zijn vertaling modern zou klinken. Maar nu duwt hij Homerus wel heel erg terug in de gymnasiumhoek.

Dros

Ook Imme Dros publiceerde in 1991 een vertaling, die in 2016 volledig is herzien. Daarin telt dit fragment maar dertien verzen:

Eerst kom je bij de Sirenen, die sterflijke mensen verleiden
als ze zich dicht in hun buurt wagen. Want wie argeloos nadert
en naar de zang luistert van de Sirenen, die komt niet meer thuis, die
vriend, en die wordt door zijn vrouw en kindertjes nooit meer verwelkomd,
want de Sirenen betoveren hem met hun lokkende stemmen.
Op het veld om hen heen ligt een hoge berg mensenskeletten,
waarvan het vlees is weggerot en de huid is verschrompeld.
Vaar er voorbij, stop met was die je zacht hebt gekneed, eerst de oren
dicht van je manschappen, zodat zij de Sirenen niet horen.
Zelf kun je luisteren als je dat wil, maar dan moeten ze jou stijf
vastbinden in het snelle schip aan handen en voeten,
staande tegen de mastvoet waaraan het touw is bevestigd.
Zo kun je dan van het zingen van de Sirenen genieten.

De vertaling van Dros is goed verkocht en vaak geprezen, vooral voor haar streven naar ‘een moderne, in elk geval niet-archaïsche, woordkeus’. Wel krijgt ze kritiek vanwege haar versmaat: dit zouden dactylische hexameters zijn, maar wie herkent hier nog metrische versregels in? Op mij komt het over als proza. (Een mening die ook Piet Gerbrandy is toegedaan.) En niet eens zulk mooi proza, met dat kneuterige ‘kindertjes’ en dat knullige rijm ‘oren/horen’. De vertaling valt me tegen, na alle jubelende geluiden die ik erover had opgevangen.

Lateur

Patrick Lateur dan, die in 2016 een eveneens veelgeprezen vertaling publiceerde, in jambische pentameters:
Het eerst zal jij bij de Sirenen komen,
die alle mensen die bij hen belanden
betoveren. Wie hen onwetend nadert,
de stem van de Sirenen hoort, komt nooit
meer thuis, zijn vrouw en kleine kinderen
verwelkomen hem nimmer meer met vreugde.
Hij wordt betoverd door het heldere lied
van de Sirenen, in een wei gezeten,
rond hen liggen er mannen in ontbinding,
hun huid verschrompelt, beenderen bij hopen.
Vaar hen voorbij! Kneed was die geurt als honing,
bestrijk ermee de oren van je makkers
opdat niet één van hen hun lied kan horen.
Maar als je zelf hun stem zou willen horen,
laat hen jou, staande op het snelle schip,
rechtop tegen de mastkoker, vastbinden
aan hand en voet, de touwen aan de mast
 goed vastgeknoopt. Zo zal je vol genoegen
de stem aanhoren van de twee Sirenen.
In die vijfvoeters kan Lateur minder informatie kwijt, zodat hij net als Emily Wilson de oorspronkelijke regelverdeling moet loslaten. Daarin gaat hij nog wat verder dan Wilson: bij hem telt dit fragment 19 verzen.

Welluidend is zijn vertaling ook, en over het algemeen gemakkelijk leesbaar. Toch blijf ik ook deze versie een tikkeltje archaïsch vinden. Echt vlot en modern spreektalig wil het, althans voor een Nederlander niet worden, met dat ‘zal jij komen’, de ‘beenderen bij hopen’, de woordvolgorde van ‘bestrijk ermee de oren’. Komt het door de licht Vlaamse inslag, of omdat hij meer tekst nodig heeft om hetzelfde te vertellen? 

Want al liep Wilson in dit fragment ook één regel uit ten opzichte van de brontekst, dat compenseerde ze door de voorgaande 38 verzen van boek 12 in 37 verzen te vertalen: grosso modo volgt ze de regelverdeling van Homerus dus op de voet. Haar compacte manier van vertalen geeft de tekst enorme vaart, en omdat ze in haar woordkeus ook elk archaïsme schuwt, heeft haar vertaling een schwung die ik in geen van deze Nederlandse vertalingen terugvind.

Mogelijk is er wel iets van die schwung te vinden in de versie van Aafjes, die ook in jambische pentameters is geschreven. Maar dat is een bewerking: ik heb eerder al eens gemerkt dat hij de tekst hier en daar drastisch inkort, en heb hem er ditmaal niet op nageslagen.

Marie-François Firmin-Girard, Les sirènes


Vloeken

Wat levert het op als ik me niets aantrek van het taboe en gewoon de vertaling vertaal – als ik van Emily Wilsons jambische pentameters een Nederlandse versie maak? Een eerste poging:
Eerst vaar je de Sirenen langs, en zij
beheksen iedereen. Wie argeloos
hun land passeert en hun gezang aanhoort,
die man komt zeker nooit meer thuis en nooit
kan hij nog vrouw en kinderen verblijden.
Hij wordt betoverd door de stem van de
Sirenen, daar in hun wei gezeten,
omringd door arme stakkers van wie het vlees
al rottend van de botten valt, de huid verteerd.
Stop dus de oren van je zeelui dicht met was
zodat zij doof voor die bekoring zijn.
En ben je zelf benieuwd, laat hen jou dan
met sterke touwen aan de mast vastbinden
zodat jij onbeweeglijk ingesnoerd
van het Sirenenlied genieten kunt.
Het is nog niet helemaal af. Zo zit de eerste regel me nog niet lekker, met die onhandige woordvolgorde (opgedrongen door het al even onhandige maar onvermijdelijke ritme van het woord Sirenen, dat mijn mogelijkheden nogal beperkt).

Maar over het algemeen heb ik de indruk dat het metrisch redelijk klopt, er zitten een paar aardige assonanties in waar ik blij mee ben en het geheel lijkt me leesbaar en in één oogopslag begrijpelijk. Precies de kwaliteiten die Wilsons vertaling ook heeft, met zijn compulsieve leesbaarheid. Haar Engelse versie in jambische vijfvoeters, die Engelse versvorm bij uitstek, maakt van dat antieke heldendicht weer een springlevend epos. Haar vertaling doet me in dat opzicht een beetje denken aan de al even levendige (en ook van traditionele ‘trouw aan de originele versmaat’ gespeende) Ovidius-vertaling van Wiebe Hogendoorn waarover ik eerder schreef.

En eigenlijk smaakt dit fragmentje wel naar meer. Waarom zou je als vertaler je oren met was dichtstoppen voor de lokroep van andere vertalingen? Waarom niet eens een vertaling van de hele Odyssee gemaakt naar die van Emily Wilson? Want als ik de bestaande Odyssee-vertalingen zo zie, is er nog wel ruimte voor iets vlotters, iets wat moderne lezers meer aanspreekt dan de bestaande vertalingen – de gymnasiale hexameters van DRVZ, het kneuterige proza van Dros, de net-niet spreektaal van Lateur. En zeker zolang er geen graecus opstaat die op eigen houtje vanuit het Grieks net zo’n pronte of zelfs een nog betere vertaling kan afleveren als Wilson in het Engels heeft gedaan, lijkt het mij helemaal geen slecht plan om gewoon eens een vertaling te maken op basis van de Engelse. Ik krijg er zelf bijna zin in.


donderdag 1 april 2021

Het echte werk

Nadat ik vorig jaar september op dit blog de vertaling van ‘Samenwerking’ had geplaatst, moest ik de reeks maandelijkse verhalen van Henry James even onderbreken omdat ik het te druk had met mijn eigen samenwerking: de vertaling, samen met Lidwien Biekmann, van Blake Baileys geautoriseerde biografie van Philip Roth.

Nu die vertaling is afgerond, kan ik de draad weer oppakken en de serie van twaalf James-vertalingen voltooien. Volgende maand de een-na-laatste aflevering: ‘The Middle Years’, een verhaal dat toevallig ook een rol speelt in het oeuvre van Philip Roth, met name in zijn cruciale roman (in mijn ogen een scharnierpunt in zijn oeuvre) The Ghost Writer—en ook het allereerste verhaal van James dat ik ooit vertaalde, meer dan tien jaar geleden. Maar nu eerst ‘Het echte werk’.


‘The Real Thing’ is een van James’ mooiste en ook een van zijn populairste verhalen—het is althans vaak gebloemleesd. Dat kan te maken hebben met de lengte (met ruim tienduizend woorden is het een van James’ weinige vertellingen die je ook naar onze moderne maatstaven nog een kort verhaal mag noemen), maar vooral ook het thema maakt het populair bij critici en literatuurdocenten.

In kort bestek geeft James ons niet alleen een bijna programmatische uiteenzetting van zijn gedachten over de verhouding tussen werkelijkheid en verbeelding, maar tegelijk ook een fijnzinnig ironisch en aandoenlijk portret van het menselijk tekort. Zijn schets van het society-koppel op zwart zaad dat aan de bak probeert te komen als schildersmodel vind ik welhaast carmiggeltiaans in zijn ironische medeleven (en het al dan niet bewuste zelfportret dat de verteller, een ambitieuze schilder, daarmee schetst al even carmiggeltiaans in zijn ironische zelfbeklag).

Een (Engelstalige) inleiding met interessante achtergrondinformatie is hier te lezen op de site van de Library of America.

Download

‘The Real Thing’ verscheen voor het eerst in boekvorm in The Real Thing and other tales (1893). Die eerste editie, op internet o.a. te vinden op Wikisource, is de brontekst voor deze vertaling.

De omslagillustratie is De pose (1889) van David Oyens (1842-1902).

Het echte werk is hier te downloaden als epubKindle-bestand (mobi) of Word-bestand

Ik had me voorgenomen om in 2020 elke maand een verhaal van Henry James in vertaling online te zetten. De laatste drie maanden is dat niet meer gelukt, maar dat hoop ik de komende maanden goed te maken. Alle verhalen zijn op dit blog bij elkaar te vinden onder het label James-project.

Klik hier voor een overzicht van alle mij bekende Nederlandse vertalingen van James’ werk, en hier voor een overzicht van mijn eigen online beschikbare vertalingen.

Populairst de afgelopen 30 dagen

Populairst aller tijden ooit: