De ondertitels vliegen voorbij

De mannen willen graag dat Hoshi meegaat naar de filmavond op de Enterprise. Zij is immers de vertaler van het schip en ‘We might need a translator. Those subtitles go by pretty fast.’

Er wordt namelijk een Franse film vertoond, The Wages of Fear. Maar heb geen angst: er is een denkende vertaler aan deze aflevering gezet, die heeft opgezocht of gewoon wist dat het hier Le salaire de la peur betrof, en dat dus ook in de Nederlandse ondertitel heeft gezet. (Het loon van de angst had ook nog gekund, want zo zal die hier destijds wel in de bioscoop hebben gedraaid. Maar Nederlandse titels voor buitenlandse films, dat vinden we tegenwoordig een beetje raar. Alleen bij Gejaagd door de wind kan het misschien nog – en zelfs dan...)

Ik vind het altijd wel leuk als mainstream series zoals Star Trek terloops eer betonen aan klassieke literatuur of films. Zo laten de scenaristen van Hollywood en tv niet alleen merken dat ze hun klassiekers kennen, maar proberen ze ook hun kijkers een beetje op te voeden: ‘Ren naar de videotheek en probeer ook déze film eens te huren; zelfs in 2150, ver weg in deep space, vinden we die nog de moeite waard!’

De kritiek die je er wel op kunt hebben, onder veel meer, is natuurlijk dat ze daarbij de gebaande paden van de witte westerse canon nooit echt verlaten. Maar binnen de beperkingen van het links-liberale, typisch Amerikaanse universalisme van Star Trek pleit het wat mij betreft toch voor de makers dat ze zich in ieder geval niet alleen beperken (juist niet zelfs) tot enkel de geijkte Amerikaanse klassiekers. (Ja, hoor, Casablanca, daar gáán we weer... Play it again, Sam.)

Le salaire de la peur was in zijn tijd dan wel een commerciële spektakelfilm en kaskraker. Maar de film is oud, en Frans, en in zwart-wit, en geldt inmiddels dus vooral als highbrow voer voor vaak ruimschoots gepensioneerde Filmmuseum-bezoekers en verstokte filmfanaten. 

Fijn ook dat ze in het eerste seizoen van deze Star Trek-serie de plot van een aflevering lieten draaien om de vaardigheid van een vertaalster. Want wat is de plot? Het filmavondje wordt versjteerd door een gelei-achtige buitenaardse levensvorm die een aantal bemanningsleden gijzelt door ze in te spinnen – en ze dan neurologisch met elkaar en met zichzelf verbindt, zodat ze elkaars emoties en herinneringen delen, maar ook de pijn van de buitenaardse levensvorm als die door andere bemanningsleden wordt beschoten. ‘Stop met vuren, we doen de kapitein pijn.’ Empathie als wapen!

Niet toevallig dan dat hét instrument voor betekenisvolle empathie bij uitstek, taal, in deze aflevering de uitkomst moet bieden voor het dramatische probleem: hoe bevrijden we onze bemanningsleden en komen we, op een fatsoenlijke wijze (want we blijven wel links-liberale Democraten), van die buitenaardse levensvorm af?

Simpel: door ermee te communiceren. Dat heeft wat technische voeten in de aarde. De wezens stoten alleen een soort radioruis in rare frequenties af, ze communiceren in ‘sub-harmonics’. Maar goed dat ze een begenadigde tolk aan boord hebben die deze nieuwe taal in een mum van tijd weet te doorgronden.

Arrival (2016)

Deze aflevering is lang niet zo ingenieus als de plot van de film Arrival (waarin niet alleen een paar bemanningsleden, maar de hele mensheid voor de ondergang wordt behoed door een vertaler). Star Trek is leuk, maar blijft doorgaans braaf binnen de kaders van het clichématige en vaak larmoyante middlebrow-vermaak waar de televisie patent op heeft. Maar toch: the translator saves the day.

En gelukkig gebeurt dat in een serie die vaak uitstekend is vertaald (zie ook dit eerdere bericht). Met  voldoende respect voor de leessnelheid om ervoor te zorgen dat de ondertitels niet voorbij vliegen, en je dus niet per se een tolk naast je op de bank nodig hebt om alles te kunnen volgen.

A new use for the stun setting

Een goede ondertiteling laat zich vaak niet goed illustreren, want een goede ondertitelvertaling valt niet te veel op. Krankzinnig creatieve vondsten, opvallend origineel taalgebruik? Dat komt weleens voor, maar als het te veel aandacht trekt is de ondertiteling eigenlijk al een beetje mislukt, omdat zoiets de aandacht afleidt van de film of serie waarvan de ondertitels eigenlijk alleen het begrip moeten ondersteunen. 

Een goede ondertitelvertaling kenmerkt zich ook niet per se door foutloosheid, al is dat natuurlijk wel waar iedereen naar streeft. Maar zelfs de beste vertalingen, in boek zowel als film, kunnen kleine of grote missers bevatten. Waar taal gebruikt wordt, ontstaan fouten en misverstanden, óók in vertalingen. Het is niet anders, en een foutje hier of daar hoeft geen teken te zijn van een waardeloze vertaling. Daarom heb ik soms moeite met kijkers die zich op sociale media vrolijk maken over een opvallende (maar in sommige gevallen incidentele) fout: weer iemand die zijn werk niet heeft gedaan!! Dat eindeloze krentenwegen van grotere en kleinere foutjes (“Hij zei 26 maar er staat 62!!!!”)  is op de keper beschouwd een vrij deprimerende aangelegenheid. 

Neem Star Trek Enterprise, seizoen 1, aflevering 23. De kwaadwillende Twitteraar weet er misschien wel raad mee.

Kapitein Archer en zijn hoofdtechnicus Tucker zijn verdwaald in de woestijn van een onherbergzame planeet. Ze zijn uitgeput, en om te zorgen dat Tucker niet wegzakt in een coma, probeert Archer hem bezig te houden. “Som de onderdelen van een warpreactor op,” zegt hij.

“Well,” zegt Tucker: “there's the drumsticks, thighs, wings.” Uitgeput als hij is, spreekt hij heel langzaam, dus titel voor titel komen ze langs: Drumsticks. Dijbenen. Vleugels. 

FOUT! roept Twitter bij de tweede titel, en verkneukelt zich. Dat moeten natuurlijk kippendijen zijn, of dijen, of boutjes. Geen DIJBENEN! 

En ach, het is misschien niet de beste ondertitel van de aflevering. Ik denk dat ik het ook anders zou doen. Archer wordt weliswaar even op het verkeerde been (heuheu) gezet, want wat hebben drumsticks met een warpreactor te maken? Maar na “thighs” zal hem en de kijker toch al beginnen te dagen waar Tucker aan denkt: eten. Dus je kunt als vertaler wel kiezen voor dijbeen, omdat die opsomming  eerst even verwarrend moet zijn. Maar iets kippigers is misschien toch beter.

Maar dat laat onverlet dat deze aflevering in zijn geheel juist prima vertaald is. Dus al die hypothetische foutenzifters die zich in dit kippenboutje verslikken, zouden er wat mij betreft mooi naast zitten met een schandpaalscreenshot. 

Alleen valt het uitstekende van die vertaling moeilijk in een spannende screenshot te vangen. 

Toch een poging. Neem dit beeld uit dezelfde scène. Archer heeft een vuurtje gemaakt om bedorven water te koken zodat het weer drinkbaar wordt. De dialoog:

TUCKER: What'd you do, rub two sticks together?
ARCHER: I found a new use for the stun setting.

Meester: Klas, hoe vertaal je “I found a new use for the stun setting”?

Klas: “Met m’n faser.”

Is dat fout? Nee. Is dat goed? Ja.

Sterker nog, het is uitstekend. En bovendien: kom er maar eens op! Het is geen wereldschokkende vondst, maar het zijn ook niet de eerste woorden waar je aan denkt als je de Engelse tekst bekijkt.

Dit is nu wat ik bedoel met een goede vertaling. Hier zie je aan af dat dit echt mensenwerk is, en dat het denkwerk is, dat je er niet komt met het gedachteloos intikken van een woord-voor-woord vertaling vanaf het script, zonder aandachtig te kijken naar het programma dat je ondertitelt en te proberen begrijpen waar dat over gaat. De dag dat Google Translate de vertaling “Met m’n faser” verzint voor “I found a new use for the stun setting” is volgens mij nog ver weg. 

Terwijl dát nou juist is waaraan je een goede ondertiteling herkent. Dit, en niet de vraag of alle cijfertjes goed staan en alle gerechtjes altijd precies met de juiste culinaire naam zijn benoemd en er nergens een tikfout wordt gemaakt, of (in een andere aflevering van deze serie) ineens allerlei streepjes ontbreken die hadden moeten aangeven dat in de ondertitel twee sprekers worden weergegeven. (Een technische fout.)

Dit is vertaald door iemand die de serie kent, die weet waar het over gaat, die niet elk vuurwapen met ‘geweer’ vertaalt. Sterker nog: deze vertaler weet wat Archer bedoelt als hij zegt “I found a new use for the stun setting” en weet dat vakkundig in te korten tot “met m'n faser” (tijd om veel meer tekst in beeld te zetten is er hier niet). Die weet wat een faser is, in het Star Trek-universum, en weet dat die “stun setting” daarop moet slaan. Terwijl het woord “faser” in de hele aflevering niet eens voorkomt en die krengen ook nergens zichtbaar in beeld worden gebruikt.

Kortom, dit is een screenshot van niks, maar dit is wel gewoon een vertaling die dik in orde is. En niemand die het ziet. Ik zou bijna zeggen: zoals het hoort. 

Ik vind de vertalingen bij Star Trek Enterprise op Netflix vaak zo goed dat ik soms even denk dat het de oude vertalingen zijn die bijna twintig jaar geleden nog op het NOB voor de serie zijn gemaakt (misschien nog wel door Star Trek-ondertitelaar hors concours Pon Ruiter). Maar dat kan ook mijn NOB-chauvinisme of -nostalgie zijn; en ik weet niet eens of deze serie destijds wel door de publieke omroep is uitgezonden. (Ik vermoed van niet, en dan is hij ook niet op het NOB ondertiteld.) Doet er niet toe: het is uitstekend gedaan. Heel anders dan het stroeve, kreupele en soms onder zijn eigen letterlijkheid bezwijkende vertaalwerk dat je bij streamingdiensten ook weleens ziet langskomen.