James’ omvangrijke oeuvre is zo consistent van kwaliteit dat het onmogelijk is om daarin één enkele titel aan te wijzen als het meesterwerk dat dat alle andere achter zich laat, maar binnen het genre van de novelle steekt Het beest in het oerwoud er zonder meer bovenuit. Ik beschouw het zelf als de beste Amerikaanse novelle van de negentiende eeuw—ook al is dit verhaal pas verschenen in 1903.
Dat laatste is bijna jammer: het jaar 1900 zou een mooiere symbolische verschijningsdatum zijn geweest, want dit is bij uitstek een novelle van de eeuwwisseling. Het verhaal grijpt terug op de negentiende-eeuwse tradities van realisme en melodrama, maar kijkt ook vooruit naar het meer in bewustzijn dan in handeling geïnteresseerde modernisme.
Enerzijds is er de eenvoudige plot, een variatie op het Daisy Miller-thema van de ongeconsummeerde liefde (beide novellen eindigen min of meer aan het graf van de versmade geliefde); anderzijds de afwezigheid van ook maar enige noemenswaardige handeling (met als opvallendste uitzondering het slot, als John Marcher zich snikkend op dat graf werpt) en de minutieus opgetekende bewegingen van het hypergevoelige, maar vaak ook verblinde bewustzijn van de hoofdpersoon.
En zelfs die melodramatische handeling bij het graf komt in feite voort uit zijn gedachten: geen daden of woorden zijn het immers die Marcher tot die sprong aanzetten, maar louter de aanblik van een andere man, wiens gezicht hij in het voorbijgaan ‘leest’—om daar dan verregaande conclusies aan te verbinden; zoals hij zijn hele leven steeds conclusies heeft getrokken uit wat hij om zich heen zag—maar steeds de verkeerde.
Zo kun je dit hele verhaal, geworteld in negentiende-eeuws melodrama, tegelijkertijd lezen als een modernistische ‘roman over niets’, een novelle waarin bijna twintigduizend woorden lang hoegenaamd niets gebeurt en de uiteindelijke openbaring slechts die van een grote gapende leegte is.
Toneel en film
Het is niet een van James’ meest toegankelijke werken. De idiosyncratische stijl van zijn late jaren, waarin zijn lange zinnen soms onnavolgbaar omtrekkende bewegingen maken, kan sommige lezers afschrikken—en deed dat ook in James’ eigen tijd al. In parodieën en satirische schetsen die nog tijdens zijn leven verschenen—van onder meer Max Beerbohm en H.G. Wells—was vooral die late stijl een mikpunt van spot. Lees er het geestige ‘The Mote in the Middle Distance’ van Max Beerbohm op na en je krijgt een aardige indruk.Maar voor wie moeite doet om de moeilijkheden te overwinnen, is de beloning mijns inziens navenant. En eind vorige eeuw bleek deze novelle ook een modern publiek nog te kunnen aanspreken—misschien juist door dat dubbele karakter van negentiende-eeuws melodrama (kostuumdrama!) gecombineerd met een typisch twintigste-eeuws ‘staren in de afgrond’.
Dat leid ik althans af uit de Nederlandse receptiegeschiedenis van The Beast in the Jungle. Want hoe graag ik mijn vertaling ook zou presenteren als de allereerste Nederlandse versie van deze novelle, dat is ze niet—het is hooguit (bijna) de eerste echte leesversie. De novelle is al minstens één keer eerder vertaald en heeft het Nederlandse publiek bovendien in andere vormen bereikt: in verschillende toneelversies en via een vorig jaar uitgebrachte verfilming van de Nederlandse regisseur Clara Van Gool.
 |
| still uit The Beast in the Jungle van Clara van Gool |
Ik weet eerlijk gezegd niet of die film al een groot publiek heeft bereikt. Ik geloof niet dat hij veel bioscopen heeft gehaald, wellicht vanwege de experimentele inslag: het schijnt een artistieke combinatie van dans- en kostuumfilm te zijn.
Het
Maar gezien de vele enthousiaste recensies moet er wel aardig wat publiek zijn afgekomen op de twee verschillende toneelversies die in de jaren 80 in Nederland van dit werk werden opgevoerd. Eerst kregen Ger Thijs en Marjon Brandsma in 1984 veel lovende kritieken (alleen al in NRC, Trouw en de Volkskrant) voor hun eigen bewerking van de novelle bij toneelgroep Discordia. |
| een van de vele lovende recensies voor Het bron: Delpher |
Van hun stuk, getiteld Het, werd ook een tv-registratie gemaakt, en toen die in 1985 door de VPRO werd uitgezonden, stonden Henk van Ulsen en Rick Nicolet inmiddels op de planken met Het beest uit de jungle, Dolf Verspoors vertaling van de Franse bewerking van de novelle door Marguerite Duras. De voorstelling van Discordia was blijkbaar zo succesvol geweest dat ook het ongesubsidieerd toneel (dit was een vrije productie) inmiddels brood zag in Henry James.
De recensies van die tweede toneelversie waren wisselend: van een jonge Michaël Zeeman die na een try-out een waslijst aan verbeteringen voorstelde, tot ademloze bewondering in de Zierikzeesche Nieuwsbode.
Het tekstboekje van Discordia bevatte ook Ger Thijs’ integrale vertaling van de novelle, die als uitgangspunt voor de bewerking had gediend. Maar die vertaling is nu nergens meer te krijgen, en lijkt mij ook niet bijzonder geschikt voor een heruitgave als leesversie. Vandaar deze nieuwe vertaling, in de hoop James’ beste novelle daarmee wat toegankelijker te maken voor Nederlandse lezers.
Download
The Beast in the Jungle verscheen voor het eerst in de bundel The Better Sort (1903). In licht herziene vorm werd het verhaal daarna opgenomen in deel 17 van de verzamelde New York Edition (1907-1909). Die laatste definitieve tekstversie was de brontekst voor deze vertaling.De omslagillustratie is een uitsnede uit Le rêve (1910) van Henri Rousseau (1844-1910).
Het beest in het oerwoud is te koop bij Kobo en Bol.com.
Ik heb me voorgenomen om dit jaar elke maand een verhaal van Henry James in vertaling online te zetten. Dit is het derde verhaal in die reeks. Alle verhalen zijn op dit blog bij elkaar te vinden onder het label James-project.
Klik hier voor een overzicht van alle mij bekende Nederlandse vertalingen van James’ werk, en hier voor een overzicht van mijn eigen online beschikbare vertalingen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten