Venster op vroeger

Als ik screenshots maak van films of tv-programma’s, is dat meestal omdat ik word getroffen door een foute, of juist bijzonder goede of om andere redenen opmerkelijke ondertitel. In dit geval interesseert de ondertitel me helemaal niet. Het gaat me om de Engelse dialoog en wat ik beschouw als een kleine uitglijer van de scenaristen.

Fargo, seizoen 2, aflevering 4. State trooper Lou Solverson zegt: But if I’m right, that window’s closing and you may already be dead. Vrij vertaald, met wat context erbij: Biecht jullie misdaad snel op, dan valt er nog wat te redden. Anders vallen jullie straks ten prooi aan gangsters tegen wie ik jullie niet kan beschermen. That window’s closing, de tijd dringt.

De serie speelt zich af in 1979. Er is natuurlijk veel moeite gedaan om dat in de aankleding van de personages en de decors tot uitdrukking te brengen. Altijd leuk om te zien. Nostalgie-porno.

Maar doen de scenaristen ook moeite om zich in te leven in het taalgebruik van 1979? Het regionale accent van Minnesota ja, dat bootsen de acteurs wel na – dat is dé grote gimmick van de hele serie (en van de film van de gebroeders Coen waarop die is geënt). Maar is de woordkeuze ook consequent historisch verantwoord?

Ik weet vrij zeker van niet.

Dit past niet in mijn denkraam

Wat mij hier dwarszit, is dat window. Tegenwoordig word je in het Engels met die windows doodgegooid. Een willekeurig nieuwsbericht van de BBC:

The latest statement by Kim Jong-un [...] has given the US a window of a few days to negotiate a way of defusing a dangerous standoff, experts said on Tuesday.

Ik kom die windows zo vaak tegen dat ze me gaan tegenstaan. Ik ervaar het als een modewoord en ga me een beetje ergeren aan de vreemde logica: een ruimtelijke metafoor om een tijdsspanne aan te geven.

Nu is die irritatie onterecht: zo'n ruimtelijke metafoor is best gebruikelijk (denk aan ‘tijdbalk’ of ‘tijdvak’) en de onlogica is niet sterker dan in het bij ons heel gangbare ‘gaatje’ (‘heb je nog een gaatje in je agenda?’). Zulke sleetse alledaagse metaforen hebben bovendien één pluspunt waar ik juist heel blij van word: Google Translate kan er niet mee overweg. Zolang wij het woord ‘raam’ tenminste niet gaan gebruiken in de betekenis van ‘tijdraam’ – maar daar ziet het voorlopig niet naar uit.

In ieder geval is de term inmiddels zo gangbaar dat ook een politieagent hem best zou kunnen gebruiken. In het huidige Amerika althans. Maar in 1979? Volgens mij beslist niet. Als ondertitelaar kwam ik de term in de jaren negentig zelden of nooit tegen, daar ben ik vrij zeker van. Ook in de romans die ik toen las, werd window nooit in deze betekenis gebruikt. Het moet later zijn opgekomen.

Het is een kansraam

Dus ik heb er eens op gegoogled. Wanneer heeft deze rare metafoor nou eigenlijk zijn intrede gedaan? Sinds wanneer zijn Engelstaligen op grote schaal het woord venster gaan gebruiken als aanduiding voor een tijdsspanne? En waarom?

Volgens de meeste bronnen die ik vond, is het een verkorting van ‘window of opportunity’. Dat begrip stamt uit de Koude Oorlog en had betrekking op de korte periode waarin je als kernmacht een ander land veilig kunt aanvallen (dus toeslaan en platbombarderen voordat zij de tijd hebben om terug te slaan). De bijbehorende tegenhanger was de ‘window of vulnerability’ waarmee Reagan zijn kiezers bang wilde maken voor de Russen.

Maar laat ik het woord geven aan iemand die er meer verstand van heeft: William Safire. Die schreef in 1993:

WINDOW OF OPPORTUNITY - "availability for action or attack. Space jargon provided the source for the term 'launch window' in the mid-1960s. Another metaphoric 'window' comes from the positioning of bank tellers at one time behind barred windows. The nation's 'credit window' referred to the Federal Reserve's willingness to offer credit; the 'gold window' named the Treasury's willingness to convert gold into dollars. From these 'windows' came the sense of 'small space or short period to get something accomplished.' The phrase 'window of vulnerability' appeared in the 1970s. 'Window of opportunity' describes the view from the other side of that window, providing the chance to pass through an opening in space or time. 'Time' magazine first reported the phrase in its November 12, 1979, issue: 'Frank Barnett of the National Strategy Information Center, a hawkish think tank, warned of a 'Soviet window of opportunity' in the 1980s.' The optimism of the 1980s made the phrase popular."
From Safire's New Political Dictionary by William Safire (Random House, New York, 1993).

Gooi mijn glazen in!

Ik beschik zelf niet over Saffire’s boek, ik heb deze tekst op internet gevonden. Maar als dit inderdaad klopt, dan was die modieuze term ‘window of opportunity’ in 1979 zeker nog geen gemeengoed.

De uitdrukking kwam dus pas op in de jaren 80, nadat mensen in de jaren 70 hadden bedacht dat je de term ‘launch window’ kon oprekken en toepassen op andere verschijnselen. Ergens in de loop van de jaren 90 raakte het vervolgens zo ingeburgerd dat het stilaan gewoon werd afgekort tot ‘window’ zonder meer.

Het duurde toen allemaal nog wat langer voordat nieuwe uitdrukkingen werden opgenomen in het dagelijks taalgebruik. Eén tweet was niet genoeg om covfefe in het woordenboek te krijgen. Dus dit is het tijdpad (!) zoals ik het me nu voorstel.

Tot iemand het tegendeel bewijst met een een tekst uit de jaren 70 of 60 (of zelfs nog eerder?) waarin window wel degelijk wordt gebruikt in de betekenis van ‘tijdvenster’. Misschien ga ik te gemakkelijk voorbij aan die ‘credit window’ en ‘gold window’? Was de term toch al veel eerder gemeengoed?

Ik denk het niet, maar ik zie mijn ongelijk graag aangetoond.

Uit het raam ermee

Voorlopig blijf ik denken: leuk, die closing window in deze dialoog, maar historisch onverantwoord. Lou Solverson zou dit in 1979 nooit zo hebben gezegd. Het is alsof hij ineens een cd’tje in zijn autoradio wil stoppen.

Toch is er vast geen kijker die zich eraan stoort. Terecht: in zo’n tv-serie hoef je de jaren 70 niet perfect te herscheppen. Je moet alleen een geloofwaardige illusie wekken. En dat lukt de makers heel aardig, en ons taalbewustzijn is blijkbaar niet zo groot dat mensen hier massaal over vallen.

Hardcore fans van de serie zullen misschien zelfs aanvoeren dat het juist heel toepasselijk is: Lou Solverson is een bewonderaar van Reagan, die hij in de loop van de serie moet begeleiden op zijn verkiezingstournee door de staat. Logisch en terecht dus dat hij deze mede door Reagan in zwang geraakte uitdrukking bezigt.

Maar dat is te vergezocht; ik denk dat het gewoon een onbedoeld anachronisme in het scenario is.

Bal door eigen raam

En als wij de scenaristen dat vergeven, moeten we misschien ook ondertitelaars niet altijd meteen afbranden als die zich schuldig maken aan een incidenteel anachronisme of ander foutje.

Maar dan moet het wel gaan om incidentele uitglijers en niet om zo’n opeenstapeling van foute en onhandige formuleringen als je bij Fargo op Netflix vindt. Liefhebbers van vertaalfouten (ze bestaan) komen in die serie helaas volop aan hun trekken. Als toetje daarom een stuk ijs, uit dezelfde scène.

We hit some ice. Dat is hun verklaring voor de blikschade aan hun auto. Dat ze op een bevroren weggedeelte in een slip zijn geraakt en tegen een boom geknald. Niet dat ze ‘een stuk ijs’ hebben geraakt.