Cherchez le film

Als een literaire roman, en zeker een oude klassieker, ineens grote populariteit geniet bij een breed publiek, is het vaak een kwestie van cherchez le film. Jane Austens werk had in het Engels taalgebied geen verfilmingen nodig om klassiek te worden, maar de succesvolle film- en tv-versies van midden jaren 90 hebben haar bredere populariteit bepaald geen kwaad gedaan. Het lijkt in ieder geval overduidelijk dat zeker het succes van de prachtige BBC-versie van Pride and Prejudice uit 1995 heeft geleid tot nieuwe vertalingen, én tot andere Austen-verfilmingen en variaties daarop (Bridget Jones!), die op hun beurt ook weer aanleiding vormden voor nieuwe boekuitgaven en vertalingen. Op dezelfde wijze hebben op het werk van Henry James gebaseerde films Nederlandse uitgevers soms net het duwtje gegeven dat ze nodig hadden om ook eens gek te doen en zomaar een roman van hem in vertaling uit te brengen – zoals Washington Square (1997) en vooral Portrait of a Lady (1996), waarvan ten tijde van Jane Campions film gelijktijdig twee vertalingen verschenen (hier besproken in Filter door Peter de Voogd). En zo zijn er nog veel meer voorbeelden te bedenken.

Nu heb ik zo’n vermoeden dat de Austen-hausse van de jaren 90 al de tweede en misschien zelfs derde keer was dat een film- of tv-versie van haar werk de aanzet gaf tot Nederlandse vertalingen van haar werk. In het eerste geval is dat een gok die slechts wordt ingegeven door de samenloop van omstandigheden; in het tweede zijn er sterkere aanwijzingen.

Tweestrijd der gevoelens

Het eerste geval betreft de eerste Nederlandse vertaling van Pride and Prejudice uit 1946, door Frans Verachtert. Voor wie achter elke bestseller een succesvolle film vermoedt, is het immers wel héél toevallig dat deze vertaling juist verscheen in het jaar nadat Nederlandse bioscoopbezoekers voor het eerst hadden kennisgemaakt met de befaamde Amerikaanse verfilming van dit boek, met Greer Garson en Laurence Olivier in de hoofdrol:

‘When pretty girls t-e-a-s-e-d men into marriage!’

Die film dateert uit 1940 en het Nederlandse publiek was er dan ook al vijf jaar eerder lekker voor gemaakt. Maar helaas, er kwam een oorlog tussen, zodat hij – onder de titel Tweestrijd der gevoelens – pas in 1945 in Nederland kon worden vertoond.

De film is niet op YouTube te vinden, maar de trailer wel – en die maakt mij best benieuwd:

Dat Austen inmiddels haar vaste plek in de Engelstalige canon had verworven, blijkt wel uit die ronkende (maar niet onterechte) aankondigingstekst ‘one of the most famous novels ever written’.

En voor wie het zich afvraagt: dat Greer Garson hier ‘the lovable Mrs Chips’ wordt genoemd, is niet omdat ze zo van patat hield, maar omdat het publiek haar vooral kende van Goodbye, Mr Chips (1939), de verfilming van een roman van James Hilton. Die film ken ik niet, maar was naar de beschrijvingen te oordelen nogal een tranentrekker.

Het eerste ‘vrije’ programma

Volgens een bespreking in De Waarheid was Tweestrijd der gevoelens een film die ‘geen probleem van de afgelopen oorlog’ behandelt en ‘geen vragen over de komende tijd’ stelt, ‘doch niets anders [is] dan de bewerking van de klassieke Engelse roman Pride and Prejudice’:

voor wie zich los kan maken van de vraagstukken die ons thans bezig houden, betekent deze film anderhalf uur amusement.

Dat klinkt wat laatdunkend, maar wat zou het dat dit geen pamflet voor de socialistische heilstaat was? Je kunt je voorstellen dat mensen na de oorlog ook wel behoefte hadden aan wat escapisme. Interessanter is het begin van het artikel:

Zij die al om half zeven voor Roxy in de rij hebben gestaan, hoefden daar geen spijt van te hebben: het eerste ‘vrije’ programma is uitstekend.

Het was dus een van de allereerste films die na de bevrijding in de Nederlandse bioscopen werden vertoond – en men stond er blijkbaar voor in de rij. Het voert vast te ver om daaruit af te leiden dat de film bij een groot deel van het publiek onbewust met de bevrijding werd geassocieerd, en dat dit nog enige tijd heeft nagewerkt en bijgedragen aan de positieve naoorlogse ontvangst van Austens werk. Maar schadelijk voor haar reputatie kan het ook niet zijn geweest; de film moet haast wel een flinke zwengel hebben gegeven aan haar Nederlandse populariteit, die in 1950 volgens De Telegraaf ‘opmerkelijk was opgelaaid’.

Ik heb overigens geen aanwijzingen dat Verachterts Trots en vooroordeel ook echt een bestseller is geworden. Zijn vertaling heeft in de in Delpher beschikbare kranten weinig sporen nagelaten in de vorm van recensies of andere verwijzingen, en ik weet niet of en hoe vaak hij is herdrukt. Wel heeft het achttien jaar geduurd voordat er een andere vertaling van Pride and Prejudice verscheen (waarmee dat trouwens de eerste roman van Austen was die een tweede keer in het Nederlands is vertaald). Ook die nieuwe vertaling uit 1964 lijkt te zijn ingegeven door het succes van een verfilming. Maar daarover morgen meer.