Dat lukte. Ik was met name onder de indruk van de cyclus ‘Earth and Air and Rain’ die Williams na de pauze zong: geweldige teksten, mooi getoonzet in een muzikaal idioom waarmee ik niet vertrouwd ben — typisch Engelse liedkunst — , maar dat beslist de moeite waard is. Zeker wanneer het zo prachtig en overtuigend wordt gebracht als door Williams.
Zoals overigens ook te horen is op de cd-opname die hij alweer meer dan tien jaar geleden van dezelfde cyclus heeft gemaakt.
‘Earth and Air and Rain’ is een rijk gevarieerde cyclus van tien door Finzi zelf uit Hardy’s omvangrijke verzameld werk bijeengesprokkelde gedichten. Het einde is nogal stemmig, een melancholiek en ingetogen lied met een eenvoudig klinkende tekst: ‘Proud Songsters’. Een belangrijk lied, getuige het feit dat de titel van de cyclus eraan is ontleend. Dit is het gedicht:
The thrushes sing as the sun is going,
And the finches whistle in ones and pairs,
And as it gets dark loud nightingales
In bushes
Pipe, as they can when April wears,
As if all Time were theirs.
These are brand new birds of twelve-months’ growing,
Which a year ago, or less than twain,
No finches were, nor nightingales,
Nor thrushes,
But only particles of grain,
And earth, and air, and rain.
In het inleidende praatje sprak Williams zijn bewondering uit voor het feit dat wij Nederlanders geen vertaling nodig hadden: de Engelse tekst in het programmaboekje volstond. En dat, zei hij erbij, terwijl Britten bij het lezen van Hardy vaak snakken naar een vertaling of op zijn minst een woordenboek: zo rijk is zijn woordenschat, zo weerbarstig kunnen zijn zinnen zijn.
Maar grote moeilijkheden kom je hier niet echt tegen. Niet alle Nederlanders zullen meteen alle drie de vogelnamen kennen. En niet iedereen zal meteen goed inschatten hoe vreemd sommige woordkeuzes zijn — zoals die ongebruikelijke frase, een beetje ouderwets of aan de streektaal ontleend wellicht: of twelve months’ growing. (Zo vreemd dat je bijna denkt: rijmdwang?) Maar over het algemeen is het een vrij eenvoudige tekst.
Het eerste wat opvalt, is de originaliteit van de gedachte. Het dichterlijke cliché over vogelzang (schoonheid) en avondzon (vergankelijkheid) wordt door Hardy in feite omgedraaid, bijna binnenste buiten gekeerd. Een nieuwe lente en een nieuw geluid, ja — maar van ‘gloednieuwe’ vogels: dat lijkt me een woord dat alleen Hardy op zo’n moment kan gebruiken, alsof die vogels zo uit de fabriek zijn gerold (en dat precies in dezelfde regel als het naar boerenpraat geurende of twelve months’ growing). Zijn gedachten gaan niet in de eerste plaats uit naar de sterfelijkheid van deze vogels, maar naar de sterfelijkheid van alles daarvoor, van het feit dat deze vogels een jaar geleden nog niet eens bestonden en geen weet hebben van alles wat hen is voorgegaan. Alsof dat er nooit is geweest.
En nu zingen ze, onbevreesd want onwetend, as if all time were theirs. Wat natuurlijk helemaal niet zo is, hoor je de tachtigjarige dichter bijna meewarig verzuchten. Zo komt hij via zijn omweg, vanaf de andere kant, toch bij die sterfelijkheid uit. De bejaarde dichter heeft het allemaal al vaker gehoord en constateert met een vermoeide zucht: Welja, daar gáán we weer...
Verder lijkt dit gedicht radicaal in de twintigste eeuw te worden geplaatst door dat opvallende particles: dat is toch geen woord uit de natuurpoëzie van een Wilhelm Müller? Dat komt toch uit de moderne natuurkunde? Het is alsof hij de wereld in zijn kleinste elementaire deeltjes uiteen ziet vallen.
Al geef ik toe dat ik niet zeker weet hoe sterk Hardy dit woord met de moderne natuurkunde associeerde. Hij legde tot op hoge leeftijd wel een grote intellectuele nieuwsgierigheid aan de dag en was bijvoorbeeld zeer geïnteresseerd in de nieuwe relativiteitstheorie van Einstein. Anderzijds is particle een heel oud woord dat ook in oudere kosmologieën wel een rol had, en wordt het misschien vooral door de naoorlogse generaties met deeltjesfysica geassocieerd. Dat durf ik niet te zeggen. Maar een opvallend, niet traditioneel lyrisch woord is het hier hoe dan ook.
Maar in dit geval is de versvorm natuurlijk meer dan dwingend: rijmschema en metrum, met die uitdijende en dan weer krimpende regels, vallen volledig met de betekenis samen. Zonder deze specifieke vorm is er hier geen gedicht.
Daarbij worden alle inhoudelijke elementen in de twee strofen steeds gespiegeld: de eerste regel beschrijft tweemaal een tijdsverloop, de tweede refereert steeds aan de getallen één en twee (‘ones and pairs’ en ‘a year ago or less than twain’), in regel 2 tot en met 4 komen telkens dezelfde drie vogelnamen terug.
Verder heb je naast het eindrijm ook nog flink wat binnenrijm (de s-klanken in de eerste regel, de finches whistle, de brand new birds) en vloeit het uiteindelijk allemaal uit in een slotregel die met zijn opsommende eenvoud en open klanken ook uitbeeldt wat erin wordt gezegd: dat alles bestaat uit enkele elementaire bouwstenen waarin ook alles uiteindelijk weer uiteenvalt.
O, en dan kun je nog denken een omissie te bespeuren, omdat Hardy de traditionele elementen aanroept, aarde, water, lucht... en de vierde lijkt te vergeten: het vuur. Maar dan mag je, als in net zo’n natuurlijke cirkelgang als die waarover het gedicht gaat, terug naar de eerste regel: daar vind je het vuur van de zon. Maar die sun, die is going... en de hele mallemolen kan van voren af aan beginnen.
Daarom hier gewoon nog een keer de tekst. (Als je wil horen hoe die wordt voorgelezen door Alan Bennett, klik dan hier. Een aanrader.)
Proud Songsters
The thrushes sing as the sun is going,
And the finches whistle in ones and pairs,
And as it gets dark loud nightingales
In bushes
Pipe, as they can when April wears,
As if all Time were theirs.
These are brand new birds of twelve-months’ growing,
Which a year ago, or less than twain,
No finches were, nor nightingales,
Nor thrushes,
But only particles of grain,
And earth, and air, and rain.
En dit is Williams in de versie van Finzi:
Op Google Books staat bovendien een korte bespreking van hetzelfde gedicht door Tom Paulin, die er weer andere dingen in ziet:
(Klik hier als een privacy tracker die Google Books-plugin blokkeert.)
Which a year ago, or less than twain,
No finches were, nor nightingales,
Nor thrushes,
But only particles of grain,
And earth, and air, and rain.
In het inleidende praatje sprak Williams zijn bewondering uit voor het feit dat wij Nederlanders geen vertaling nodig hadden: de Engelse tekst in het programmaboekje volstond. En dat, zei hij erbij, terwijl Britten bij het lezen van Hardy vaak snakken naar een vertaling of op zijn minst een woordenboek: zo rijk is zijn woordenschat, zo weerbarstig kunnen zijn zinnen zijn.
Maar grote moeilijkheden kom je hier niet echt tegen. Niet alle Nederlanders zullen meteen alle drie de vogelnamen kennen. En niet iedereen zal meteen goed inschatten hoe vreemd sommige woordkeuzes zijn — zoals die ongebruikelijke frase, een beetje ouderwets of aan de streektaal ontleend wellicht: of twelve months’ growing. (Zo vreemd dat je bijna denkt: rijmdwang?) Maar over het algemeen is het een vrij eenvoudige tekst.
Muntern Waldvögelein
Ik moest denken aan de vaak even simpele versjes van Wilhelm Müller waarop Schubert zijn Schöne Müllerin en Winterreise componeerde. Traditionele natuurlyriek. De dichter ziet zijn stemming weerspiegeld in de vogelen des velds. Hardy de jongen van het platteland. Hij hoort vogeltjes zingen, de avond valt, hij mijmert wat over schoonheid en vergankelijkheid. Klaar. Alsof je honderd jaar terug in de tijd bent.Ich träumte von bunten Blumen,Maar zo simpel is het natuurlijk niet. Dat voelde ik meteen al aan, en werd me steeds duidelijker naarmate ik er langer over nadacht. En helemaal toen ik wat onmachtige pogingen begon te doen om die ‘simpele’ tekst te vertalen. Toen bleek die ineens verdomd vernuftig in elkaar te steken.
So wie sie wohl blühen im Mai,
Ich träumte von grünen Wiesen,
Von lustigem Vogelgeschrei.
Het eerste wat opvalt, is de originaliteit van de gedachte. Het dichterlijke cliché over vogelzang (schoonheid) en avondzon (vergankelijkheid) wordt door Hardy in feite omgedraaid, bijna binnenste buiten gekeerd. Een nieuwe lente en een nieuw geluid, ja — maar van ‘gloednieuwe’ vogels: dat lijkt me een woord dat alleen Hardy op zo’n moment kan gebruiken, alsof die vogels zo uit de fabriek zijn gerold (en dat precies in dezelfde regel als het naar boerenpraat geurende of twelve months’ growing). Zijn gedachten gaan niet in de eerste plaats uit naar de sterfelijkheid van deze vogels, maar naar de sterfelijkheid van alles daarvoor, van het feit dat deze vogels een jaar geleden nog niet eens bestonden en geen weet hebben van alles wat hen is voorgegaan. Alsof dat er nooit is geweest.
En nu zingen ze, onbevreesd want onwetend, as if all time were theirs. Wat natuurlijk helemaal niet zo is, hoor je de tachtigjarige dichter bijna meewarig verzuchten. Zo komt hij via zijn omweg, vanaf de andere kant, toch bij die sterfelijkheid uit. De bejaarde dichter heeft het allemaal al vaker gehoord en constateert met een vermoeide zucht: Welja, daar gáán we weer...
 |
| Hardy, wetenschaps- én fietsliefhebber. bron: The Guardian |
Verder lijkt dit gedicht radicaal in de twintigste eeuw te worden geplaatst door dat opvallende particles: dat is toch geen woord uit de natuurpoëzie van een Wilhelm Müller? Dat komt toch uit de moderne natuurkunde? Het is alsof hij de wereld in zijn kleinste elementaire deeltjes uiteen ziet vallen.
Al geef ik toe dat ik niet zeker weet hoe sterk Hardy dit woord met de moderne natuurkunde associeerde. Hij legde tot op hoge leeftijd wel een grote intellectuele nieuwsgierigheid aan de dag en was bijvoorbeeld zeer geïnteresseerd in de nieuwe relativiteitstheorie van Einstein. Anderzijds is particle een heel oud woord dat ook in oudere kosmologieën wel een rol had, en wordt het misschien vooral door de naoorlogse generaties met deeltjesfysica geassocieerd. Dat durf ik niet te zeggen. Maar een opvallend, niet traditioneel lyrisch woord is het hier hoe dan ook.
As if all time were theirs
Wat maakt het zo moeilijk te vertalen? Wat mij betreft: dat Hardy die originele gedachte in zo’n strakke vorm heeft gegoten. Het begint al met dat aparte rijmschema: abcdbb aecdee. Met de stelregel dat een vertaling altijd het originele metrum en rijmschema behoort te volgen, moet je volgens mij niet te krampachtig omgaan. Soms kan het juist beter zijn om daarvan af te wijken — om losjes met de dichtvorm om te springen, of die zelfs radicaal aan te passen. (Neem de Ovidius-vertaling van Wiebe Hogendoorn, die rijm toevoegt waar het origineel dat helemaal niet heeft!)Maar in dit geval is de versvorm natuurlijk meer dan dwingend: rijmschema en metrum, met die uitdijende en dan weer krimpende regels, vallen volledig met de betekenis samen. Zonder deze specifieke vorm is er hier geen gedicht.
Daarbij worden alle inhoudelijke elementen in de twee strofen steeds gespiegeld: de eerste regel beschrijft tweemaal een tijdsverloop, de tweede refereert steeds aan de getallen één en twee (‘ones and pairs’ en ‘a year ago or less than twain’), in regel 2 tot en met 4 komen telkens dezelfde drie vogelnamen terug.
Verder heb je naast het eindrijm ook nog flink wat binnenrijm (de s-klanken in de eerste regel, de finches whistle, de brand new birds) en vloeit het uiteindelijk allemaal uit in een slotregel die met zijn opsommende eenvoud en open klanken ook uitbeeldt wat erin wordt gezegd: dat alles bestaat uit enkele elementaire bouwstenen waarin ook alles uiteindelijk weer uiteenvalt.
O, en dan kun je nog denken een omissie te bespeuren, omdat Hardy de traditionele elementen aanroept, aarde, water, lucht... en de vierde lijkt te vergeten: het vuur. Maar dan mag je, als in net zo’n natuurlijke cirkelgang als die waarover het gedicht gaat, terug naar de eerste regel: daar vind je het vuur van de zon. Maar die sun, die is going... en de hele mallemolen kan van voren af aan beginnen.
When April wears
En als je dat allemaal bedenkt, en daarover loopt te malen, vergaat je alle lust om het te vertalen. Of om precies te zijn: ik zie zelf geen mogelijkheid meer om al die aspecten op bevredigende wijze in een vertaling onder te brengen. Ik geef het op.Daarom hier gewoon nog een keer de tekst. (Als je wil horen hoe die wordt voorgelezen door Alan Bennett, klik dan hier. Een aanrader.)
Proud Songsters
The thrushes sing as the sun is going,
And the finches whistle in ones and pairs,
And as it gets dark loud nightingales
In bushes
Pipe, as they can when April wears,
As if all Time were theirs.
These are brand new birds of twelve-months’ growing,
Which a year ago, or less than twain,
No finches were, nor nightingales,
Nor thrushes,
But only particles of grain,
And earth, and air, and rain.
En dit is Williams in de versie van Finzi:
Op Google Books staat bovendien een korte bespreking van hetzelfde gedicht door Tom Paulin, die er weer andere dingen in ziet:
Geen opmerkingen:
Een reactie posten