Van nieuwe letters en cursieven die voorbijgaan

Even wat neuzelen over e-readers. In het colofon van een e-boek tref ik deze tekst aan:

Blijkbaar is tot opmakers doorgedrongen dat er soms dingen misgaan met e-boeken. Alleen is hier wat mij betreft niet voor de juiste oplossing gekozen.

Het gaat me niet om dat uitvullen en afbreken: dat kun je op een e-reader inderdaad beter uitschakelen (tenzij je OCD hebt en absoluut niet tegen een vrije regelval kunt). Het gaat me om de keuze van het lettertype ‘origineel’ of ‘standaard’.

Al te vaak zie ik nog e-boeken waarbij het uitgangspunt lijkt te zijn dat de digitale uitgave ook qua vormgeving zoveel mogelijk op de papieren uitgave moet lijken en beide hetzelfde lettertype moeten hebben. 

Dat leidt ten eerste tot bestanden die veel groter zijn dan nodig is. Groter dan 1 Mb hoeft eigenlijk bijna geen e-boek te zijn. Toch zijn veel Nederlandse e-boeken een stuk groter, onder meer omdat de gebruikte lettertypes in het boek worden bijgevoegd, vermoed ik. Dat is nergens voor nodig en in mijn ogen zelfs onwenselijk, want met al die overtollige Mb's wordt het op oudere e-readers al snel woekeren met de ruimte.

Maar ten tweede is digitaal lezen anders dan lezen van papier. Een van de belangrijkste voordelen van lezen van een scherm is dat je als lezer ten dele zelf kunt bepalen hoe de tekst op je scherm wordt weergegeven. 

Een e-boek met het standaardlettertype van de uitgever: 
eigenlijk te iel om lekker te lezen op een e-reader.
De waarschuwing komt uit een ander boek.

In een boek met een waarschuwing zoals hierboven wordt dus al meteen gezegd dat verandering van het schermlettertype je leeservaring kan aantasten. En wat betekent dat concreet? Heel simpel: dat sommige tekstkenmerken niet meer worden weergegeven. De belangrijkste daarvan: kleinkapitaal en cursief. Die vallen gewoon weg. De hele tekst staat uniform in romein en onderkast. Dat kom ik in e-boeken helaas heel vaak tegen.

Zo’n waarschuwing betekent dus in feite: we gebruiken in deze tekst wel kleinkapitaal en cursief, maar als je op je e-reader een ander lettertype gaat gebruiken, kun je daarnaar fluiten.

Dezelfde tekst als hierboven, in een zelfgekozen lettertype (de Bookerly),
in een boek waarin dat wel zonder verlies van tekstkenmerken kan.

Is dat vervelend? Ja, ik vind dat vervelend. 

En is het je eigen schuld? Moet je dan maar gewoon het standaardlettertype van de uitgever gebruiken? 

Nee, want dat standaardlettertype is in mijn ervaring eigenlijk nooit geschikt voor een beeldscherm. Ik vermoed dat het vaak dezelfde letter is als van de papieren uitgave, of een afgeleide daarvan. En die letter vind ik bijna altijd veel te iel.

Op een beeldscherm lees ik liever een wat plompere letter, dikker en misschien minder elegant, maar op de e-reader beter leesbaar. Van de voorgeïnstalleerde lettertypes op de e-readers van Kobo bijvoorbeeld de Georgia of de Caecilia, en liever nog een lettertype dat ik er zelf aan toevoeg, zoals de Bookerly (eigenlijk ontworpen voor de Kindle) of de Bitter. Zulke speciaal voor e-readers ontwikkelde lettertypes lezen een stuk prettiger. 

Tekst van een zelfgefabriceerd e-boek met de Bitter als weergaveletter.
Cursief blijft gewoon behouden, zo moeilijk is dat niet.

Maar dat cursief en KLEINKAPITAAL zo vaak wegvallen, is dat dan een kwestie van onoverkomelijke technische beperkingen? Zijn andere lettertypes zo beperkt dat ze geen cursief bevatten? Is het onvermijdelijk dat zulke aspecten verdwijnen als je het lettertype op je e-reader anders instelt?

Welnee. Het is een gevolg van de wijze waarop het e-boek is gemaakt, en dat kan makkelijk anders. Ik weet niet precies wáár de technische kneep zit, maar dat het anders kan, blijkt duidelijk genoeg uit de boeken waarin het wel goed gaat. In een goed ontworpen e-boek blijven cursief en kleinkapitaal en vet en al die tekstkenmerken gewoon behouden, onafhankelijk van welk lettertype er op de e-reader wordt ingesteld. 

Dat wordt mooi geïllustreerd door de verschillende e-boekuitgaven van Het verhaal van Genji, Jos Vos’ vertaling van de Japanse klassieker die bij Querido is verschenen: eerst in 2013 in één band, en als één e-boek. En daarna in 2020 in vier delen, en als vier e-boeken die radicaal anders – en veel beter – zijn vormgegeven dan de eerste e-uitgave. 

Hieronder zie je ze naast elkaar. Links het oude e-boek in de standaardletter van de uitgever, rechts het nieuwe e-boek, uitgegeven met dezelfde standaardletter, maar hier weergegeven met een door mijzelf gekozen lettertype (de Bookerly): 

Al het cursief is netjes behouden, en is om de een of andere reden bovendien vet weergegeven. Ik weet niet hoe dat komt, en je kunt het ook als overkill beschouwen; maar het is wel lekker duidelijk.

Hieronder zie je hoe dat tien jaar geleden nog ging. Links weer het oude e-boek uit 2013, maar nu met de door mijzelf gekozen Bookerly als letter; rechts weer het nieuwe e-boek met diezelfde Bookerly:

In de oude uitgave van 2013 ging het dus nog helemaal fout met cursief en andere tekstkenmerken. Nu niet meer.

Ook in andere opzichten is bij deze nieuwe digitale uitgave trouwens beter aan de e-readerlezer gedacht. Zo bevat de tekst veel voetnoten, die in de nieuwe uitgave allemaal van een hyperlink zijn voorzien, zodat je makkelijk heen en weer kunt springen tussen de noten en de hoofdtekst. In de oude uitgave waren die noten niet van links voorzien en moest je zelf maar doorbladeren naar pagina dertienhonderdzoveel als je ze wilde lezen. En dat bladeren is nu juist iets wat op een e-reader veel moeizamer gaat dan in een papieren boek.

Kortom: het kán dus wel, een goed ontworpen e-boek. En ik weet ook niet waarom het bij zoveel e-boeken (en heus niet alleen in Nederland) toch nog steeds misgaat. Jammer.

Zou het helpen als auteurs hier ook wat meer bovenop zaten? Want volgens mij wordt de digitale uitgave niet meer apart gecontroleerd en gecorrigeerd, terwijl dat misschien wel goed zou zijn. Alleen levert dat natuurlijk alleen maar extra werk op, waar geen nieuwe inkomsten tegenover staan. 

De dood is een felle weidespreeuw

Hieronder mijn vertaling van het gedicht ‘Wise Men in Their Bad Hours’ (ca. 1923) van Robinson Jeffers. 

Jeffers is een dichter die bij leven in Amerika vrij beroemd was, maar inmiddels een beetje vergeten is. Zijn werk kan soms vreemd naïef afsteken naast dat van zijn modernistische tijdgenoten, maar hij heeft heel fraaie natuurpoëzie geschreven, alsmede een aantal erg lange, tamelijk bizarre en intrigerende verhalende gedichten. 

De anderlingen komen!

Het woord vormt zich in mijn hoofd: Anderlingen. Ik kom dat tegen in een vertaling uit een tijd toen paranoia ook nog steevast werd vertaald met achtervolgingswaan, en niet met paranoia. En heel even denk ik: misschien wel jammer dat dit nooit is ingeburgerd.

Uit: James Tiptree, 10.000 lichtjaar van huis (Meulenhoff, 1978),
vertaling (van dit verhaal) Mike Grothaus.

Want het blijft behelpen. Tegenwoordig kunnen we een alien gewoon een alien noemen, als we geen zin hebben in zoiets als ruimtewezen (en wanneer heb je daar nog zin in?). Maar ik weet nog wat een geworstel dat in de jaren negentig was, bij het vertalen van ondertitels. Alien, het klonk zo snappy,* je had eigenlijk het gevoel dat iedereen wel wist wat het betekende, maar je durfde het toch niet te gebruiken.

Althans, ik weet het niet zeker, maar ik durf te wedden dat het woord nooit in de ondertitels is gebruikt door de eerste vertalers van The X-Files, de serie die er misschien wel meer dan enige andere aan heeft bijgedragen dat alien een Nederlands begrip werd. Maar de vertalers in bochten dwong om er een ander woord voor te gebruiken. 

Misschien vergis ik me; dan laat ik me graag corrigeren. Maar in mijn herinnering was alien toen nog geen geaccepteerd Nederlands. In ieder geval niet in ondertitelaarskringen, waar men vond dat je als vertaler niet voorop moest lopen met taalvernieuwing. Eerst maar eens wachten tot het tien jaar in Van Dale staat, dan mag je het ook op tv gebruiken. 

Ik denk dat alien pas in deze eeuw stilaan is geaccepteerd als een normaal Nederlands woord. Wanneer precies weet ik niet. Het staat nu in de Dikke Van Dale, maar de online versie vermeldt niet sinds wanneer: vanaf de 13de, 14de of 15de druk? Of zelfs al in de 12de? (Uit 1992: dan hadden we het toen wel mogen gebruiken!)

James Tiptree Jr., ‘The Women Men Don’t See’ (1973)

Misschien het enige nadeel van alien als vertaling: het is lekker kort, maar je schiet er niets mee op als in het Engels gespeeld wordt met de dubbele (of misschien gewoon: de ruimere) betekenis van het woord in die taal. In het Engels betekent het van oudsher immers simpelweg vreemdeling of buitenlander. 

Ook als het woord ‘anderling’ ingeburgerd was geraakt als vertaling voor alien, was dit probleem daarmee niet opgelost geweest. Dus misschien is het geen ramp dat de anderling verloren is gegaan.

Maar hoe verloren eigenlijk? En sowieso: hoe gangbaar is het woord ooit geweest? Waarom staat het niet in Van Dale? Heeft het er ooit wel in gestaan, en is het daarna weer afgevoerd omdat het in onbruik is geraakt? En als het er nooit in heeft gestaan, is dat dan geen omissie? Of is het woord anderling in Nederland helemaal nooit breed gebruikt? 

In de verhalenbundel waarin ik het tegenkwam, vertaald door twee vertalers (Mike Grothaus en Jaime Martijn), is het zo te zien wel consequent gebruikt als vertaling voor alien. Er is ook sprake van anderlingenschepen en anderlingentechnologie, enzovoort. Maar was dat dan eenmalig? Waren dit twee eenzame gekken in sciencefictionland?

Nederlands dagblad, 23-07-1987
bron: Delpher

Ik denk het niet, want vluchtig zoeken in Delpher levert me daar in ieder geval één relevante treffer op: een artikel uit 1987 in het Nederlands Dagblad over ‘Fantasy: sprookjes voor volwassenen’.

Maar dat is ook wel weer weinig. Eén enkele treffer in Delpher, nauwelijks sporen op internet. Van een woord dat nu zo buitenaards aandoet dat het, nou ja... eigenlijk juist bijna gaat voelen als een ideale vertaling voor alien!

Meulenhoff gaf in de jaren zeventig en tachtig volgens mij veel vertaalde sciencefiction uit. Was ‘anderling’ een typische Meulenhoff-vertaling? Werd het breder gebruikt in SF-vertalingen? Hoelang al? En tot hoelang? Vragen verstopt in een puzzel vermomd als een raadsel.

Over raadsels gesproken: die James Tiptree van het omslag heette in Engelse uitgaven James Tiptree Jr., en was eigenlijk een vrouw. En ja, dat feit had misschien wel wat met zijn/haar literaire interesse in anderlingen te maken. Maar een transgender was zhe nou ook weer niet echt. Maar dat is weer een heel ander verhaal. Waarover je maar moet lezen in de uitstekende biografie van Tiptree van Julie Phillips, The Double life of Alice B. Sheldon. Want ja, Tiptree/Sheldon had ook nog eens de ideale naam om die grap te maken.

* Snappy staat in de Van Dale sinds 2019. Waarom daar wél een datum bij staat, staat er niet bij.

Getting on the same page

In Wij van Jevgeni Zamjatin praten de personages halverwege over het boek dat de verteller aan het schrijven is, dat Wij getiteld is en dat wij op dat moment zitten te lezen. In de Nederlandse vertaling gaat dat zo:

Jevgeni Zamjatin, Wij, vertaling Dick Peet,
Atlas Contact 2022 (eerste druk 1970), p. 89.

Deze passage staat op pagina 89. Nu lees ik geen Russisch en ik heb de Russische brontekst niet, maar ik vraag me af of de vertaling hier niet zou moeten luiden ‘bijna 90 bladzijden’ of ‘al 89 bladzijden’ in plaats van ‘170 bladzijden’.

Ik ben namelijk de tekst van de eerste Engelse vertaling aan het lezen, en die luidt: ‘See, here, I am still busy writing. Already 101 pages!’ En deze passage staat ongeveer halverwege een e-boek dat op mijn e-reader 190 bladzijden telt. Ook de Nederlandse uitgave telt ca. 180 bladzijden. Ik maak me sterk dat die eerste Engelse vertaling er zo’n 200 telde. Dat het de bedoeling is dat de paginanummers van het fictieve en het echte boek met elkaar overeenkomen, en het getal hier naar het paginanummer van de uitgave moet verwijzen. Een voor de hand liggend metagrapje om hier te maken.

Tenzij Zamjattin dat natuurlijk juist weer ál te makkelijk vindt en zulke grappen nit wil maken. Maar dan nog: waarom 170 bladzijden in de ene en 101 in de andere vertaling? 

Stond de passage in de oorspronkelijke Russische uitgave op pagina 170 en heeft de vertaler het getal gewoon overgenomen zonder dat verband te zien? Of was de eerste druk van de Nederlandse vertaling uit 1970 zo dik dat deze passage daarin op pagina 170 stond, en is bij de heruitgave door Atlas Contact n nagelaten de tekst op dit punt aan te passen? Of klopt mijn veronderstelling helemaal niet en heeft dat volstrekt andere getal in de Engelse vertaling een andere oorzaak? (Er is ook een nieuwe Engelse vertaling, maar die heb ik niet kunnen raadplegen.)

En los daarvan: wat moet je nog met zulke grapjes in de tijd van het e-boek? Want dat het e-boek op mijn e-reader 190 pagina’s telt, is natuurlijk gewoon toeval en onder meer afhankelijk van de door mijzelf ingestelde lettergrootte. 

Wat moet je nog met de typografische grapjes van Tristram Shandy op een e-reader? Of met Het oneindige verhaal, waarin Michael Ende (als ik me dat goed herinner) verschillende delen van de tekst in verschillende kleuren liet zetten.

Of bestaat er een code die je in de tekst van je e-boek kunt zetten zodat op die plek steeds het juiste paginanummer berekend wordt afhankelijk van de weergave op elke individuele e-reader? En zo nee, waarom dan niet? Het is 2023, mensen!

Naschrift: 
De Russische tekst van de roman staat hier. Het Russisch luidt: -- Вот -- все пишу. Уже сто семьдесят страниц... Выходит такое что-то неожиданное... 

Daar is ook sprake (volgens Google Translate) van 170 bladzijden. Dus de Nederlandse vertaler heeft gewoon de tekst gevolgd. Waarschijnlijk zijn de 101 pagina’s in de vertaling een verschrijving en slaat het getal helemaal niet op het paginanummer van de boekuitgave. In een herdruk van de Engelse vertaling uit de jaren vijftig (hier online in te zien) staat de passage in ieder geval op pagina 106. En die ‘zevende pagina’ waarvan verderop in de passage sprake is, of dat zevende velletje (het kan ook om een brief gaan), heeft ook niets met de paginanummering te maken. 

Op jacht

Ik lees Kerstin Ekmans Wolvenkoorts, en daarin leest de hoofdpersoon, een Zweedse jachtmeester, in Toergenjevs Jagersverhalen. Als ik lees over een personage dat een mooi boek leest, krijg ik zelf vaak ook meteen zin om te gaan lezen wat dat personage leest. En als de verteller van Ekman voor de zoveelste keer zijn Toergenjev pakt en ‘het ongelooflijke verhaal over het zingen in Kolotovka’ noemt, maar zonder daarbij uit te leggen wat er zo ongelooflijk aan is, kan ik mijn nieuwsgierigheid niet langer bedwingen. Ik leg de roman opzij en ga op zoek naar de Jagersverhalen.

Gelukkig heb ik daarvan Wils Huismans oude vertaling thuis in de kast staan, want de Amsterdamse bibliotheek heeft Toergenjevs verhalen niet (meer?) in bezit. ‘De zangers’ blijkt inderdaad een prachtig verhaal, over een zangwedstrijd om gratis bier in een dorpskroeg, waarbij een van de mannen zo onwaarachtig mooi zingt dat alle aanwezigen uit hun aardse bestaan lijken te worden opgetild, het is alsof de hemel even opengaat. Waarna de verteller zich terugtrekt om zijn verrukking niet te laten bederven door wat ongetwijfeld zal volgen: alle aanwezigen, inclusief de zanger, die het op een zuipen zetten en zich te buiten zullen gaan aan vulgaire praat en gezang. De coda van het verhaal, die ik hier niet zal verklappen, is helemaal geweldig.

Een verband met het verhaal van Ekmans jachtmeester zie ik nog niet meteen. Maar dan beland ik via internet ook nog even bij de stokoude Engelse vertaling van Constance Garnett, door Engelstalige lezers vaak nog steeds de hemel in geprezen, maar door veel vertalers verguisd. Ik lees die vertaling niet, maar mijn oog valt wel op het woord Wild Master: aha, een jachtmeester! De link ligt er dus nogal dik bovenop, de hoofdpersoon van Ekman herkent zich in of spiegelt zich aan Toergenjevs personage, een bonkig type.

Maar waarom was me dat niet meteen opgevallen? Omdat er in de Nederlandse vertaling helemaal geen jachtmeester voorkomt. Vergelijk deze twee vertalingen van de beschrijving van de betreffende man: 

Naast hem stond een man van een jaar of veertig met brede schouders en brede jukbeenderen, met een laag voorhoofd, smalle, Tataarse ogen, een korte, platte neus, een vierkante kin en glanzend, zwart haar, dat stijf overeindstond als een borstel. De uitdrukking van zijn donker gezicht, waar een loodkleurig waas over lag, en vooral van zijn bleke lippen, zou men woest kunnen noemen, wanneer zijn blik niet zo rustig-peinzend was geweest. Hij bewoog zich nauwelijks en keek alleen traag om zich heen, als een os van onder zijn juk. Hij droeg een versleten jas met gladde, koperen knopen; een oude, zwarte, zijden doek had hij om zijn geweldige nek geknoopt. Dat was Diki-Barin.

(Wils Huisman, derde druk 1989, p. 222; vertaling in 1955 voor het eerst bij Van Oorschot verschenen, maar volgens de KB in 1948 daarvoor ook al bij Contact.)

 Near him stood a man of about forty, with broad shoulders and broad jaws, with a low forehead, narrow Tartar eyes, a short flat nose, a square chin, and shining black hair coarse as bristles. The expression of his face--a swarthy face, with a sort of leaden hue in it--and especially of his pale lips, might almost have been called savage, if it had not been so still and dreamy. He hardly stirred a muscle; he only looked slowly about him like a bull under the yoke. He was dressed in a sort of surtout, not over new, with smooth brass buttons; an old black silk handkerchief was twisted round his immense neck. He was called the Wild Master.

(Constance Garnett, 1895.)

De Wild Master, jachtmeester, wordt in de Nederlandse versie alleen bij zijn naam genoemd, Diki-Barin. Dat hij een jachtmeester is, of dat zijn bijnaam Jachtmeester is (wie zal het zeggen?) – de Nederlandse lezer zal het nooit te weten komen. 

En de Nederlandse vertaling bevat sporen van meer van zulke weglatingen. Bij deze beschrijving van een ander personage moet zelfs de meest argeloze lezer toch een lampje opgaan dat haar iets wordt onthouden: 

Laat ik beginnen met Obaldoej. Hij heette eigenlijk Jewgraw Iwanow, maar in de hele omtrek kende men hem niet anders dan als Obaldoej, en ook hijzelf noemde zich bij deze bijnaam; zo goed hoorde die bij hem. En inderdaad, hij paste ook uitstekend bij zijn onbetekenend, eeuwig geagiteerd gezicht.

‘Zo goed hoorde die bij hem’? Hoezo? De Nederlandse vertaling van dit verhaal bevat welgeteld twee voetnoten (o.a. over ‘de bewoners van Zuid-Polesja’). Hier zou ik toch ook een verklarende noot hebben verwacht over de betekenis van die bijnaam. Of natuurlijk gewoon een vertaling die de betekenis goed weergeeft. 

De verafgood/verguisde Garnett-vertaling gaat zo: 

Let us begin with the Gabbler. This man's real name was Evgraf Ivanovitch; but no one in the whole neighbourhood knew him as anything but the Gabbler, and he himself referred to himself by that nickname; so well did it fit him.

Er is vast weer van alles fout aan; als je onder slavisten de naam Garnett laat vallen, staat het schuim ze al snel op de bek. Maar de Nederlandse vertaling is hier toch helemaal volstrekt ontoereikend?

Des te vreemder dan ook dat Huismans vertaling in 2006 nog eens opnieuw als hardback is uitgebracht, alsof hij helemaal niet aan een update en hertaling toe was.

Inmiddels is die uitgave niet meer in druk, en is er alleen nog een kleine selectie van slechts vijf van de Jagersverhalen in een nieuwe vertaling van Sjoukje Slofstra verkrijgbaar. 

Hoog tijd voor een nieuwe, modernere en adequatere vertaling van de complete bundel of van Toergenjevs verzamelde verhalen, lijkt me. Met een mooie inleiding en eventueel annotaties.

En nu kan ik weer verder in Wolvenkoorts.

(Overigens zou het ook nog kunnen dat dat ‘jachtmeester’ in het verhaal van Toergenjev echt fout is, en ook terecht is gekomen in de Zweedse of Duitse of weet ik welke vertaling waarop Ekman zich baseert. Maar dan is die foute vertaling inmiddels een feit op zich, als die blijkbaar in al die talen is doorgedrongen, en zou ik daar in het boek op zijn minst een verklarende eindnoot over willen zien.

Verder heb ik er de editie van Huismans vertaling uit 2006 niet op nageslagen om te zien of daaraan nog veel is toegevoegd of veranderd.)

Naschrift: domme fout hierboven. Een nieuwe vertaling zou ik nog steeds toejuichen, maar ik zit fout met dat jachtmeester. Die ‘Wild Master’ van Garnett is blijkbaar geen jachtmeester (of jagersmeester, zoals hij bij Ekman heet), maar meer een soort wildeman. In een Franse vertaling wordt de bijnaam van de man vertaald als ‘Homme Sauvage’ en op het Franse Wikipedia-artikel is het een ‘Seigneur sauvage’.

Tweede naschrift: er is nog een andere, gloednieuwe vertaling van ‘De zangers’, door Robbert-Jan Henkes gemaakt voor George Saunders’ bundel essays over verhalen van Russische schrijvers Een duik in de vijver in de regen. Hij schrijft over dat verhaal op zijn blog: hier en hier. Daaruit blijkt dat de twee verklarende voetnoten niet afkomstig zijn van de vertaler, maar van Toergenjev zelf (die op die manier een beetje de antropoloog uithangt bij zijn fictieve boeren)  iets wat in de Toergenjev-uitgave niet echt duidelijk wordt gemaakt.

De ondertitels vliegen voorbij

De mannen willen graag dat Hoshi meegaat naar de filmavond op de Enterprise. Zij is immers de vertaler van het schip en ‘We might need a translator. Those subtitles go by pretty fast.’

Er wordt namelijk een Franse film vertoond, The Wages of Fear. Maar heb geen angst: er is een denkende vertaler aan deze aflevering gezet, die heeft opgezocht of gewoon wist dat het hier Le salaire de la peur betrof, en dat dus ook in de Nederlandse ondertitel heeft gezet. (Het loon van de angst had ook nog gekund, want zo zal die hier destijds wel in de bioscoop hebben gedraaid. Maar Nederlandse titels voor buitenlandse films, dat vinden we tegenwoordig een beetje raar. Alleen bij Gejaagd door de wind kan het misschien nog – en zelfs dan...)

Ik vind het altijd wel leuk als mainstream series zoals Star Trek terloops eer betonen aan klassieke literatuur of films. Zo laten de scenaristen van Hollywood en tv niet alleen merken dat ze hun klassiekers kennen, maar proberen ze ook hun kijkers een beetje op te voeden: ‘Ren naar de videotheek en probeer ook déze film eens te huren; zelfs in 2150, ver weg in deep space, vinden we die nog de moeite waard!’

De kritiek die je er wel op kunt hebben, onder veel meer, is natuurlijk dat ze daarbij de gebaande paden van de witte westerse canon nooit echt verlaten. Maar binnen de beperkingen van het links-liberale, typisch Amerikaanse universalisme van Star Trek pleit het wat mij betreft toch voor de makers dat ze zich in ieder geval niet alleen beperken (juist niet zelfs) tot enkel de geijkte Amerikaanse klassiekers. (Ja, hoor, Casablanca, daar gáán we weer... Play it again, Sam.)

Le salaire de la peur was in zijn tijd dan wel een commerciële spektakelfilm en kaskraker. Maar de film is oud, en Frans, en in zwart-wit, en geldt inmiddels dus vooral als highbrow voer voor vaak ruimschoots gepensioneerde Filmmuseum-bezoekers en verstokte filmfanaten. 

Fijn ook dat ze in het eerste seizoen van deze Star Trek-serie de plot van een aflevering lieten draaien om de vaardigheid van een vertaalster. Want wat is de plot? Het filmavondje wordt versjteerd door een gelei-achtige buitenaardse levensvorm die een aantal bemanningsleden gijzelt door ze in te spinnen – en ze dan neurologisch met elkaar en met zichzelf verbindt, zodat ze elkaars emoties en herinneringen delen, maar ook de pijn van de buitenaardse levensvorm als die door andere bemanningsleden wordt beschoten. ‘Stop met vuren, we doen de kapitein pijn.’ Empathie als wapen!

Niet toevallig dan dat hét instrument voor betekenisvolle empathie bij uitstek, taal, in deze aflevering de uitkomst moet bieden voor het dramatische probleem: hoe bevrijden we onze bemanningsleden en komen we, op een fatsoenlijke wijze (want we blijven wel links-liberale Democraten), van die buitenaardse levensvorm af?

Simpel: door ermee te communiceren. Dat heeft wat technische voeten in de aarde. De wezens stoten alleen een soort radioruis in rare frequenties af, ze communiceren in ‘sub-harmonics’. Maar goed dat ze een begenadigde tolk aan boord hebben die deze nieuwe taal in een mum van tijd weet te doorgronden.

Arrival (2016)

Deze aflevering is lang niet zo ingenieus als de plot van de film Arrival (waarin niet alleen een paar bemanningsleden, maar de hele mensheid voor de ondergang wordt behoed door een vertaler). Star Trek is leuk, maar blijft doorgaans braaf binnen de kaders van het clichématige en vaak larmoyante middlebrow-vermaak waar de televisie patent op heeft. Maar toch: the translator saves the day.

En gelukkig gebeurt dat in een serie die vaak uitstekend is vertaald (zie ook dit eerdere bericht). Met  voldoende respect voor de leessnelheid om ervoor te zorgen dat de ondertitels niet voorbij vliegen, en je dus niet per se een tolk naast je op de bank nodig hebt om alles te kunnen volgen.

A new use for the stun setting

Een goede ondertiteling laat zich vaak niet goed illustreren, want een goede ondertitelvertaling valt niet te veel op. Krankzinnig creatieve vondsten, opvallend origineel taalgebruik? Dat komt weleens voor, maar als het te veel aandacht trekt is de ondertiteling eigenlijk al een beetje mislukt, omdat zoiets de aandacht afleidt van de film of serie waarvan de ondertitels eigenlijk alleen het begrip moeten ondersteunen. 

Een goede ondertitelvertaling kenmerkt zich ook niet per se door foutloosheid, al is dat natuurlijk wel waar iedereen naar streeft. Maar zelfs de beste vertalingen, in boek zowel als film, kunnen kleine of grote missers bevatten. Waar taal gebruikt wordt, ontstaan fouten en misverstanden, óók in vertalingen. Het is niet anders, en een foutje hier of daar hoeft geen teken te zijn van een waardeloze vertaling. Daarom heb ik soms moeite met kijkers die zich op sociale media vrolijk maken over een opvallende (maar in sommige gevallen incidentele) fout: weer iemand die zijn werk niet heeft gedaan!! Dat eindeloze krentenwegen van grotere en kleinere foutjes (“Hij zei 26 maar er staat 62!!!!”)  is op de keper beschouwd een vrij deprimerende aangelegenheid. 

Neem Star Trek Enterprise, seizoen 1, aflevering 23. De kwaadwillende Twitteraar weet er misschien wel raad mee.

Kapitein Archer en zijn hoofdtechnicus Tucker zijn verdwaald in de woestijn van een onherbergzame planeet. Ze zijn uitgeput, en om te zorgen dat Tucker niet wegzakt in een coma, probeert Archer hem bezig te houden. “Som de onderdelen van een warpreactor op,” zegt hij.

“Well,” zegt Tucker: “there's the drumsticks, thighs, wings.” Uitgeput als hij is, spreekt hij heel langzaam, dus titel voor titel komen ze langs: Drumsticks. Dijbenen. Vleugels. 

FOUT! roept Twitter bij de tweede titel, en verkneukelt zich. Dat moeten natuurlijk kippendijen zijn, of dijen, of boutjes. Geen DIJBENEN! 

En ach, het is misschien niet de beste ondertitel van de aflevering. Ik denk dat ik het ook anders zou doen. Archer wordt weliswaar even op het verkeerde been (heuheu) gezet, want wat hebben drumsticks met een warpreactor te maken? Maar na “thighs” zal hem en de kijker toch al beginnen te dagen waar Tucker aan denkt: eten. Dus je kunt als vertaler wel kiezen voor dijbeen, omdat die opsomming  eerst even verwarrend moet zijn. Maar iets kippigers is misschien toch beter.

Maar dat laat onverlet dat deze aflevering in zijn geheel juist prima vertaald is. Dus al die hypothetische foutenzifters die zich in dit kippenboutje verslikken, zouden er wat mij betreft mooi naast zitten met een schandpaalscreenshot. 

Alleen valt het uitstekende van die vertaling moeilijk in een spannende screenshot te vangen. 

Toch een poging. Neem dit beeld uit dezelfde scène. Archer heeft een vuurtje gemaakt om bedorven water te koken zodat het weer drinkbaar wordt. De dialoog:

TUCKER: What'd you do, rub two sticks together?
ARCHER: I found a new use for the stun setting.

Meester: Klas, hoe vertaal je “I found a new use for the stun setting”?

Klas: “Met m’n faser.”

Is dat fout? Nee. Is dat goed? Ja.

Sterker nog, het is uitstekend. En bovendien: kom er maar eens op! Het is geen wereldschokkende vondst, maar het zijn ook niet de eerste woorden waar je aan denkt als je de Engelse tekst bekijkt.

Dit is nu wat ik bedoel met een goede vertaling. Hier zie je aan af dat dit echt mensenwerk is, en dat het denkwerk is, dat je er niet komt met het gedachteloos intikken van een woord-voor-woord vertaling vanaf het script, zonder aandachtig te kijken naar het programma dat je ondertitelt en te proberen begrijpen waar dat over gaat. De dag dat Google Translate de vertaling “Met m’n faser” verzint voor “I found a new use for the stun setting” is volgens mij nog ver weg. 

Terwijl dát nou juist is waaraan je een goede ondertiteling herkent. Dit, en niet de vraag of alle cijfertjes goed staan en alle gerechtjes altijd precies met de juiste culinaire naam zijn benoemd en er nergens een tikfout wordt gemaakt, of (in een andere aflevering van deze serie) ineens allerlei streepjes ontbreken die hadden moeten aangeven dat in de ondertitel twee sprekers worden weergegeven. (Een technische fout.)

Dit is vertaald door iemand die de serie kent, die weet waar het over gaat, die niet elk vuurwapen met ‘geweer’ vertaalt. Sterker nog: deze vertaler weet wat Archer bedoelt als hij zegt “I found a new use for the stun setting” en weet dat vakkundig in te korten tot “met m'n faser” (tijd om veel meer tekst in beeld te zetten is er hier niet). Die weet wat een faser is, in het Star Trek-universum, en weet dat die “stun setting” daarop moet slaan. Terwijl het woord “faser” in de hele aflevering niet eens voorkomt en die krengen ook nergens zichtbaar in beeld worden gebruikt.

Kortom, dit is een screenshot van niks, maar dit is wel gewoon een vertaling die dik in orde is. En niemand die het ziet. Ik zou bijna zeggen: zoals het hoort. 

Ik vind de vertalingen bij Star Trek Enterprise op Netflix vaak zo goed dat ik soms even denk dat het de oude vertalingen zijn die bijna twintig jaar geleden nog op het NOB voor de serie zijn gemaakt (misschien nog wel door Star Trek-ondertitelaar hors concours Pon Ruiter). Maar dat kan ook mijn NOB-chauvinisme of -nostalgie zijn; en ik weet niet eens of deze serie destijds wel door de publieke omroep is uitgezonden. (Ik vermoed van niet, en dan is hij ook niet op het NOB ondertiteld.) Doet er niet toe: het is uitstekend gedaan. Heel anders dan het stroeve, kreupele en soms onder zijn eigen letterlijkheid bezwijkende vertaalwerk dat je bij streamingdiensten ook weleens ziet langskomen.