Heer of koning?

„Ik streek over haar dik bruin haar, en fluisterde haar de troostwoorden, welke ik maar bedenken kon, in het oor, met mijn eenen arm om haar middel, het is waar, doch dat was alleen om haar vast te houden, uit vrees dat zij flauw zou vallen.”

Nee, dit gaat niet over het WK. Dit is de heldhaftige Brigadier Gerard in actie in de eerste Nederlandse vertaling van zijn avonturen. Arthur Conan Doyle was in die jaren blijkbaar zo populair dat hij meteen moest worden vertaald: de zeven verhalen over de dappere huzaar die in 1895 in The Strand verschenen, werden in Nederland al in vertaling gebundeld en in zes afleveringen in boekvorm uitgebracht voordat de Engelse publicatiereeks ten einde was: het laatste verhaal verscheen pas in december 1895 in The Strand, terwijl de eerste Nederlandse aflevering van de vertaling al in augustus 1895 uitkwam. Die vertaling, van J. van Witzenburg, verscheen dus in losse katernen die de koper zelf kon laten inbinden, zoals destijds gebruikelijk.

Pas in februari 1896, toen de laatste afleveringen van de Nederlandse vertaling op verschijnen stonden, werden deze zeven verhalen, samen met een eerder verhaal, ook in Engeland in boekvorm uitgebracht als The Exploits of Brigadier Gerard. Ongeveer een half jaar later verscheen daarvan een tweede Nederlandse vertaling, ditmaal gebaseerd op die boekuitgave. Die tweede vertaling verscheen van 27 oktober tot 2 november 1896 in de Leeuwarder courant. Of ze ook in boekvorm is verschenen, weet ik niet.

Van de vertaling van Van Witzenburg bezit ik een exemplaar dat ik heb ingescand en waarvan ik de hele tekst hier binnenkort ter download zal aanbieden. De anonieme vertaling in de Leeuwarder courant is beschikbaar op Delpher; onderaan dit bericht staan de relevante links.

Van één verhaal uit die anonieme vertaling heb ik de Delpher-tekst opgeschoond. Die bied ik hier samen met Van Witzenburgs vertaling van hetzelfde verhaal als download aan; de links staan onderaan dit bericht. Het gaat om het tweede verhaal dat Doyle over Étienne Gérard schreef, ‘How the Brigadier Held the King’. Dat is het eerste verhaal in de bundel van Van Witzenburg, die het eerste verhaal oversloeg en de volgorde van de Engelse tijdschriftpublicaties volgt; het vormt het derde verhaal in de anonieme krantenvertaling, die de volgorde van de Engelse boekuitgave volgt.

Spoiler alert

De titel illustreert meteen waarom ik op de gedachte kwam juist van dit verhaal de twee vertalingen naast elkaar te leggen: bij Witzenburg heet dit verhaal ‘De brigadier heeft den koning’, in de Leeuwarder courant ‘Hoe de brigadier den heer in handen had’. Dit vergt wat uitleg — die, wees gewaarschuwd, onvermijdelijk het ‘verrassende’ slot van het verhaal zal verklappen.

De vertalers zaten opgescheept met een onmogelijke woordspeling. Aan het eind van het verhaal zit Gerard een potje te kaarten met een Engelse officier die hem gevangen heeft genomen. Omdat de Engelsman zijn manschappen kwijt is, heeft Gerard gedreigd te ontsnappen. In plaats van daarom te vechten, besluiten ze erom te kaarten. Ze kunnen het namelijk wel goed vinden, en zouden elkaar liever niet de hersens inslaan. Gerard staat op het punt om te winnen, want hij heeft de heer in handen:

In the second [game], I never played better and saved a trick by a finesse, but the Bart voled me once, marked the king, and ran out in the second hand.

Die king komt later in de tekst terug in zijn letterlijke betekenis van vorst. Van Witzenburg houdt daar rekening mee en houdt het hier dus op ‘koning’, met tussen haakjes een verklaring erbij:

Met de tweede partij speelde ik beter dan ooit en haalde een trek door een’ handigheid, maar de Baronet maakte eens een’ vole, annonceerde den koning (heer) en kwam uit achter de hand.

In een kaartspel spreken wij in het Nederlands normaliter niet over de koning. In de versie in de Leeuwarder courant valt dan ook simpelweg te lezen:

Ik heb nooit beter gespeeld dan met het tweede spel en behaalde één trek door een fijnen zet, maar de Bart maakte daarop alle slagen en riep den heer uit.

Dan verschijnen ineens de superieuren van de Engelse officier ten tonele. Zijn generaal is boos dat hij met een Fransman zit te kaarten. Gerard legt uit hoe dat komt en hoopt zo alsnog aan krijgsgevangenschap te ontkomen:

‘See, my lord!’ I cried; ‘I played for my freedom and I won, for, as you perceive, I hold the king.’
  For the first time a slight smile softened his gaunt face.
    ‘On the contrary,’ said he, as he mounted his horse, ‘it is I who won, for, as you perceive, my King holds you.’

Door het woord koning te handhaven, kan Van Witzenburg dit nu vrij natuurlijk vertalen:

„Zie, my Lord!” schreeuwde ik; „Ik speelde voor mijn’ vrijheid en ik won, want, zooals gij bespeurt, ik heb den koning.”
Voor de eerste maal verzacht[t]e een flauw glimlach zijn mager gelaat.
„Integendeel,” zeide hij, zijn paard bestijgende, „ik won, want, zooals gij bespeurt, mijn koning heeft u.”

De anonieme krantenvertaler trekt zich er niets van aan en houdt vast aan zijn heer. Maar hij voelt blijkbaar ook aan dat hier iets wringt, dat ‘heer’ in deze passage onduidelijk is. Dus zet hij dat tussen aanhalingstekens en voegt er (hier vetgedrukt) een verklarend zinnetje aan toe, waarbij onduidelijk is wie dat nu eigenlijk uitspreekt:

„Zie, milord!” riep ik. „Ik speelde voor mijne vrijheid en ik won, want, zooals gij ziet, heb ik den heer in handen.”
Voor het eerst verhelderde een flauwe glimlach zijn mager gelaat.
„Integendeel,” zeide hij, terwijl hij zijn paard besteeg, „ik ben het, die won, want, zooals gij bemerkt, houdt „mijn heer” u in handen.”
„Gij zijt mijn gevangene in naam van den beheerscher van het Vereenigd Koninkrijk.”

Van dit verhaal is later overigens nog een andere vertaling verschenen in Verhalen uit de tijd van Napoleon, een bundeling van vijf van de Gerard-verhalen (Contact, 1970). Daarin hanteert vertaler Johan Fredrik dezelfde strategie als Van Witzenburg: hij vertaalt king gewoon als koning, maar zonder daarbij tussen haakjes de verklaring ‘heer’ toe te voegen. Hij gaat er dus maar vanuit (waarschijnlijk terecht) dat de lezer wel zal begrijpen wat er wordt bedoeld. Maar het blijft een beetje wringen.

Aan je trekken komen

Ik heb me nu geconcentreerd op die koning, maar ook de rest van de hierboven geciteerde zin over het kaartspel is geen sinecure. Alleen al de enorme verschillen tussen beide vertalingen tonen aan hoe verrekte lastig het kan zijn om zoiets als een terloops beschreven potje kaarten te vertalen. Bij Fredrik luidt die zin ook weer heel anders:

In het tweede speelde ik beter dan ik ooit heb gedaan en spaarde door een list trick uit, maar de Bart maakte eenmaal een vole, draaide de koning en speelde in de tweede slag uit.

Als vertaler zit je bij zulke passages vaak eindeloos uit te zoeken hoe het precies moet. Je wil geen fout maken, je voelt je verplicht om er achter te komen welk spel hier precies wordt gespeeld, hoe de regels daarvan luiden en welke termen daarbij worden gebruikt. Terwijl ik als gewone lezer bij zo’n passage eerlijk gezegd al snel denk: gooi maar in mijn pet. Of je nou schrijft dat je ‘trick uitspaart’ of ‘een trek haalt’, it’s all Greek to me. Ze zitten te kaarten, die heer of koning is duidelijk een winnende kaart... that’s all I know on earth, and all I need to know. Maar de vertaler, hij zwoegt voort.

De Bart, de Bart!

Tot slot nog één ander opvallend verschil in deze passages: the Bart, die bij Van Witzenburg ‘de Baronet’ wordt genoemd en in de andere vertalingen ‘de Bart’. Dat betreft een grap die bij Van Witzenburg verloren gaat. Brigadier Gerard meent dat hij veel beter Engels spreekt dan zijn mede-officieren in het Franse leger. Doyle haalt hem subtiel onderuit door hem te laten denken dat Bart, de louter schriftelijk gebruikte afkorting voor baronet, de aanduiding is waarmee zo’n baronet ook moet worden aangesproken. Die grap is door Van Witzenburg blijkbaar niet opgepikt. Dat strookt wel met de rest van zijn vertaling, waarvan de toon om de een of andere reden een stuk minder grappig is dan die van het origineel.

Snouwende medgezellen

Ik ga de verdere verschillen tussen beide vertalingen niet in detail opsommen. De geïnteresseerde lezer kan de teksten zelf gemakkelijk vergelijken.

In het algemeen valt op te merken dat je bij Van Witzenburg eigenaardigheden in de spelling tegenkomt die zeker niet algemeen waren in de negentiende eeuw, maar blijkbaar toch niet als fout werden ervaren door de uitgever. Dat kruid en kruit destijds door elkaar werden gebruikt, was mij wel bekend. Maar Van Witzenburg heeft bijvoorbeeld ook een sterke voorkeur voor ou boven au (klouterde, snouw, rouw vleesch) en schrijft consequent ‘medgezellen’. En ook ten aanzien van woordgeslachten is hij niet altijd erg kieskeurig:

Maar nauwelijks waren wij op de keien gekomen, of mijn’ merrie verloor één van zijne hoefijzers, en ik moest haar naar den hoefsmid van het dorp leiden.

Verder viel mij in een van de andere verhalen op dat het woord trainer (in de zin van sportcoach) blijkbaar al een ingeburgerd Nederlands begrip was. Op de site van etymologiebank is niet zoveel informatie te vinden over wanneer trainer en training in het Nederlands zijn geïntroduceerd. Maar in Delpher vind je het al in Nederlandse kranten vanaf halverwege de negentiende eeuw.

Tot slot: deze vertalingen zijn bepaald niet vlekkeloos, er zijn aardig wat slordigheden en fouten in aan te wijzen. En hoewel de anonieme krantenvertaler in theorie veel meer tijd heeft gehad om over de tekst na te denken dan Van Witzenburg, die immers al aan het vertalen sloeg toen de verhalen nog niet eens allemaal waren verschenen, heb ik toch de indruk dat de vertaling van Van Witzenburg iets verzorgder is dan die in de Leeuwarder courant. Hij lijkt de tekst zorgvuldiger te hebben gelezen en vaak beter te hebben begrepen dan de krantenvertaler. Dat de door Van Witzenburg gemiste grap over ‘the Bart’ in het feuilleton wel wordt overgenomen, is dan misschien meer geluk dan wijsheid, een kwestie van slaafse navolging van de brontekst zonder er verder over na te denken. Dat kan ook weleens goed uitpakken.

Download

Verder mag iedereen de verschillen tussen de vertalingen zelf onderzoeken aan de hand van de download: de vertalingen staan hier als Word-bestand en als epub. De Engelse tekst staat onder meer hier (tijdschriftversie) en hier (boekversie).

Binnenkort zal ik hier nog iets meer schrijven over Van Witzenburg en zijn vertaling, waarvan ik dan de volledige tekst ook ter download aanbied. [Dat bericht staat inmiddels online: klik hier.]

Dit zijn de relevante Delpher-links naar het bijna complete feuilleton in de Leeuwarder courant:
Aflevering 1
Aflevering 2
Aflevering 3
Aflevering 4
Aflevering 5
Aflevering 6
Aflevering 7
Aflevering 8
Aflevering 9 (hiervan ontbreekt het begin)
Aflevering 10
Aflevering 11
Aflevering 12
Aflevering 13
Aflevering 14
Aflevering 15
Aflevering 16
Aflevering 17
Aflevering 18
Aflevering 19
Aflevering 20
Aflevering 21
Aflevering 22
Aflevering 23
Aflevering 24
Aflevering 25
Aflevering 26
Aflevering 27
Aflevering 28
Aflevering 29
Aflevering 30
Aflevering 31
Aflevering 32
Aflevering 33
Aflevering 34
Aflevering 35
Aflevering 36
Aflevering 37
Aflevering 38
Aflevering 39
Aflevering 40
Aflevering 41
Aflevering 42
Aflevering 43
Aflevering 44