De zak, de zak!

‘De zak, de zak... de zakflacon!’ Geen gevleugelde woorden misschien, maar toch een frase die zich onwrikbaar in mijn hoofd heeft vastgezet, en daar om een of andere reden altijd de intonatie krijgt van ‘the blimp, the blimp’ uit dat liedje van Captain Beefheart.

It’s the blimp, it’s the blimp, Frank
It’s the blimp

Als je dat nog een liedje kunt noemen. (Klik hier en oordeel zelf.)

Die puur particuliere associatie met Beefheart kan ik niet verklaren. Maar dat ‘de zak, de zak’ voor mij zo’n begrip is geworden, komt natuurlijk doordat het afkomstig is uit een van de allereerste Asterix-albums die ik bezat. Dat moet ik honderden keren hebben gelezen.

Ik moest er dan ook onmiddellijk aan denken toen ik in een ondertitel iemand zag zeggen: ‘Dan ben je de zak.’ Het was in een aflevering van de (verder overigens goed vertaalde) Netflix-serie Jessica Jones, en het moest duidelijk een variant voorstellen op ‘je bent de lul/pineut/pisang/sigaar/sjaak’ en vul verder maar in. Een variant die volgens mij volstrekt niet gangbaar is — en daarmee een ongelukkige vertaalkeuze.

Ook de zakflacon bij Asterix is trouwens een opvallende vertaalkeuze. Je ziet aan de Nederlandse tekst al meteen: hier heeft een vertaler zich in bochten gewrongen om een Franse grap weer te geven.

Asterix in Hispania

Als kind begreep ik wel dat de Romeinse officier dacht dat hij voor zak werd uitgemaakt. Maar misschien voelde ik ook al aan dat het een beetje vergezocht was. Waarom werd Asterix’ flesje met toverdrank hier ineens een flacon genoemd — een woord waarvan ik natuurlijk nog nooit had gehoord?

Maar dat het een vertaalprobleem betrof, besefte ik toen niet. Dat Asterix überhaupt vertaald wás, besefte ik toen niet. En ach, strips van Nederlande bodem konden grappen bevatten die nog veel flauwer waren. Je was wel wat gewend, dan viel dit nog mee.

Toch lijkt de Engelse vertaling me beter geslaagd (een dope is ook een uilskuiken):

Asterix in Spain (wat een saaie anachronistische titel eigenlijk!)

Het is een bekend gegeven dat in de oude Nederlandse Asterix-vertalingen minder woordspelingen behouden zijn gebleven dan in de Engelse (waarin soms zelfs woordspelingen werden toegevoegd). Dat blijkt al meteen weer op de volgende bladzijde van dit album. Daar krijgt de Romeinse officier een naam: Namaspamus, een woordspeling op n’amasse pas mousse — zoals een rolling stone, weet je wel?

Deze centurion, die zich gehoorzaam door zijn meerdere op de bek laat slaan om de kracht van Asterix’ toverdrank te testen, krijgt in het Engels een nog veel toepasselijker naam:

Maar in de Nederlandse vertaling is hij naamloos gebleven:

Vandaar dat de Asterix-albums nu hertaald worden: verbeterde formule, met nog meer woordspelingen!

Ik ben benieuwd of het voor mij onsterfelijke ‘de zak, de zak...flacon’ daarbij zal sneuvelen. Van mij mag het blijven staan.

Ik vraag me bovendien af of het Franse origineel eigenlijk wel zo geslaagd is.

Astérix en Hispanie

Volgens mijn woordenboek is een gourde behalve een veldfles ook een tuthola. Nadrukkelijk vrouwelijk dus. Zou zo’n legionair zich daardoor aangesproken voelen? Of was dat ook een beetje vergezocht van Goscinny?

En wat de Nederlandse vertaling betreft, daarvoor greep de Asterix-vertaler terug op een oeroude comedy-techniek: misverstanden als gevolg van gehakkel en gestotter.

Zoiets werkt op papier natuurlijk altijd minder goed dan op het podium. Maar werd de Nederlandse grap soms ook ingegeven door een van Nederlands bekendste podiumbeesten? Want die naamloze centurion — herkennen we daarin niet het portret van een beroemde Nederlandse artiest?

Kleur dat haar een beetje roder, dan is dit toch onmiskenbaar die beroemde komiek die zijn carrière ooit begon met een bluesnummer over... een stotteraar? (Klik hier – doen!)

Dat k-kan niet anders, dat z-ziet de geh-grootste z-z-zak.