Blijf van mijn ulevellen af!

Billy is een rotzak. Hij kost de kruidenier een kapitaal aan ulevellen.

Uit: Billy the Kid.

Ulevellen, wie kent ze niet? 

Ik ken ze niet. 

Ik ken ze niet, ik ken ze wel, ik ken ze niet. Ik ken ze eigenlijk alléén maar van Billy the Kid in Lucky Luke. Verder had ik als kind geen idee wat voor snoepje dat precies moest zijn en ben ik dat woord later ook nooit ergens tegengekomen. 

Of ja, wel, heel veel later, toen er internet was en je dit soort dingen begon op te zoeken, en ik zag dat het een soort oudhollands suikerwerk is. En nog weer veel later, toen ik ulevellen tegenkwam in vertalingen van Hans Boland, de man die vrijer vertaalt dan zijn schaduw, en bij wie zelfs de Russen ze eten.

Uit: Les Indomptés.

Nu lees ik Les Indomptés, een hommage aan Lucky Luke van de Franse striptekenaar Blutch (de man die vernoemd is naar een strippersonage). Blutch was altijd al geestig, vooral in zijn satirische strip over zichzelf als domme, aartsconservatieve cartoonist in het interbellum, Blotch. Maar nu is hij zo grappig dat de geest van Goscinny over hem vaardig lijkt geworden. Ik vind Les Indomptés in ieder geval erg leuk, misschien wel net zo leuk als de oude reeks. 

En ook bij Blutch wordt er gesnoept: de twee (rot)kinderen waarover Lucky Luke zich zeer tegen zijn zin moet ontfermen, willen ‘caramels rouges’.

Sommige teksten vertalen zichzelf. Als dit album straks vertaald wordt, kunnen die caramels rouges natuurlijk maar één ding worden: ulevellen!

Uit: Les Indomptés.

Juist doordat ik het als kind zo’n vreemd woord vond, is het voor mij des te sterker verbonden met de snoeplust van Billy the Kid. En ik denk (nee, ik weet) dat dit geldt voor meer mensen van mijn generatie. En de generaties na mij: in 1999 werd je er op je eindexamen VWO nog over doorgezaagd! De ulevel van Billy the Kid staat dus in mijn, wat zeg ik: in ons collectieve geheugen gegrift. Samen met ‘Is het nog ver, Grote Smurf?’, ‘Rare jongens, die Romeinen’ en ‘Verzin eens een list’.

Zo kan het dus gebeuren dat je vertaling al af is nog voordat je eraan moet beginnen. Dat lijkt een beetje op waar Rob Kuitenbrouwer en ik mee te maken kregen toen we Sandra Newmans Julia vertaalden, haar vervolg op, of eigenlijk ‘feministische hervertelling’ van Orwells 1984. Daarbij voelden we  ons ook genoodzaakt aan te sluiten bij de woordkeuzes van de bestaande vertaling van Orwells roman. We hebben daar onlangs een stukje over geschreven op de site van Athenaeum Boekhandel.

En misschien zou ik hier moeten stoppen, want je moet je eigen voorkeuren nooit kapotchecken. Maar  het ligt met Lucky Luke iets minder eenvoudig. 1984 is na 1984 niet opnieuw vertaald. (Let op het subtiele gebruik van cursief in deze zin!) Daarvan bestaat dus in principe maar één vertaling die relevant is voor hedendaagse lezers. (Al ligt ook dit allemaal iets minder eenvoudig dan we het in ons stukje voor Athenaeum hebben voorgesteld. Misschien moet ik daar nog eens wat meer over schrijven.)

Maar Lucky Luke is de laatste jaren juist wel opnieuw vertaald, door James Vandermeersch. (Daarover kun je meer lezen bij VandaagsVertaalProbleem, hier en hier.) Ik heb hier en daar wat moeite met die nieuwe versies, maar of dat nu misplaatste nostalgie is of niet: de nieuwe vertaling is een feit, en daar heb je als vertaler van Blutch misschien toch rekening mee te houden. 

Zijn de ulevellen bij Vandermeersch nog ulevellen? En zo nee, kun je dan als vertaler van Blutch de ulevellen ulevellen laten? 

Uit: Billy the Kid.

Ik kan daar verder niets over zeggen, want ik heb geen nieuwe vertalingen in huis van Billy the Kid en Het escorte, de twee albums waarin Billy een rol speelt. Wat ik wel in huis heb, is de oude versie van beide albums.

En je moet dus niets kapotchecken, nee, maar ik mag die toch wel eens herlezen? En dan blijken ook de oude vertalingen het plaatje al danig te compliceren. Niet alleen klaagt de kruidenier dat Billy zijn ulevellen steelt, verderop in Billy the Kid krijgt Billy the Kid van Lucky Luke ook een handvol ‘rode ulevellen’ toegeworpen. (Let weer op het meesterlijke gebruik van cursief.)

Maar heel consequent is de vertaler daar niet in geweest. Eerder in het boek demonstreren zowel Billy als Luke met behulp van diezelfde ulevel hun revolvervaardigheid. Maar daar heet de Franse caramel ineens een toffee. 

Uit: Billy the Kid.

Althans: als Billy laat zien hoe snel hij is. Als Luke hetzelfde doet, maar dan beter, is het een caramel.

Uit: Billy the Kid.

Misschien dat de eerste vertaler van dit boek sneller dan zijn schaduw was – maar dan ook slordiger. Een vertaling vanuit de heup, vlot maar niet altijd trefzeker.

In ieder geval is de caramel rouge dus duidelijk niet steevast als ulevel vertaald, zoals mijn collectief geheugen me toch al decennia voorspiegelt. Toen vier jaar na Billy the Kid het album Het escorte verscheen, waren het ineens ‘rode toffees’ die Billy wilde stelen. 

(NB: Ik heb dit uit een digitale versie, ik heb mijn eigen oude album niet meer en weet niet 100% zeker of het daarin ook zo stond. Maar ik vermoed van wel. Het colofon van mijn digitale versie vermeldt geen vertaler, terwijl bij de nieuwe vertalingen van Vandermeersch zijn naam wel steeds vermeld staat.)

Uit: Het escorte.

Eigenlijk is het dus heel raar dat juist die ulevellen zich zo in mijn geheugen hebben vastgezet. In dit album spelen die toffees nota bene een nog grotere rol dan in het eerste. Eerst overvalt de aan Lucky Luke ontsnapte Billy een handelaar in ‘rode toffees’ (‘van uitstekende kwaliteit’). 

Uit: Billy the Kid.

Vervolgens laat hij een spoor van toffeepapiertjes achter waardoor Lucky Luke hem snel kan opsporen.

Uit: Billy the Kid.

Maar van ulevellen in heel dit album geen spoor. Ofwel de vertaling is bij Dupuis tussentijds nog aangepast, of mijn selectieve geheugen heeft me een collectieve loer gedraaid.

En die caramels rouges van Blutch: ik kan wel van mening zijn dat die zichzelf al vertaald hebben. Maar hoe dan? 

Moeten het ulevellen worden, als eerbewijs aan mijn collectieve gatenkaasgeheugen, en aan de enige twee plaatjes in Billy the Kid waarop dat vroeger zo raadselachtige woord voorkwam (en aan Hans Boland)?

Of toffees, omdat dat voor iedereen begrijpelijk is, en door de literatuurwetenschapper ook als ‘verwijzing’ kan worden geturfd, want kijk maar, het stáát er?

Of moet het nog weer een ander snoepje worden, vanwege de nieuwe vertaling? 

Ik weet het niet. 

En ik heb eigenlijk ook geen zin om erover na te denken.

Ik wil ulevellen!

[18/12/23: Zoals bij elk rechtgeaard stripverhaal had hier onder gemoeten: wordt vervolgd. Binnenkort meer.]