De film Synecdoche, New York is net begonnen, terwijl we naar Philip Seymour Hoffman kijken, horen we een radio-interview met een vrouw die een stukje Rilke citeert. Dan zegt de interviewer ‘Goodness, that’s harsh, isn’t it?’, en de vrouw: ‘Well, perhaps, but truthful.’
Een kijker zal zich er misschien aan storen dat de titel hier over een credit heen staat, zodat beide half onleesbaar zijn. Dat is ook vervelend, maar valt de vertaler niet aan te rekenen. Deze film werd uitgezonden op de NPO, daar is het in de uitzendstraat volgens mij niet mogelijk titels hoger in beeld te zetten of een achtergrondje te geven. Het is ook vaak onrustig, titels die naar boven en dan weer naar beneden of half in beeld schieten, omdat er een credit in beeld staat. Eigenlijk zouden ze die credits beter wissen, welke kijker kan het nou schelen wie dit geproduceerd heeft?
Wat me wel stoort, is de vertaling. De vrouw noemt de poëzie van Rilke volgens mij niet oprecht, maar eerder grimmig, somber, hard. Bitter of verbitterd, dat kan eventueel. De poëzie brengt een harde waarheid. Maar ‘oprecht’ klinkt hier te veel als ‘recht uit het hart’, daar gaat het niet om.
Nu, dat is nog een nuance, een interpretatieverschil, zo je wil. Ronduit klunzig vind ik het vertalen van de Engelse constructie ‘isn’t it?’ met de vergelijkbare constructie ‘komma, nee, vraagteken’. Die wordt in het Nederlands weleens gebruikt, maar veel en veel minder, en is veel gemarkeerder en nadrukkelijker. Ik zou het een beginnersfout noemen, als hij niet zo moedeloosmakend vaak gemaakt werd: een isn’t it-vraag vertalen met een ‘of niet dan’ of iets in die trant. In plaats van gewoon: ‘Nou, dat is nogal grimmig. Nou, dat is wel heel hard.’ Of iets in die trant. Want een echte vráág is het ook niet, het is meer een opmerking.
Dat stoort me dus al. En dan ook nog iets mierenneukerigs: er staat geen streepje voor de tweede regel. Dat moet! Als een ondertitel vertaling voor twee sprekers bevat, krijgt de tweede regel een streepje. (En de vertaling voor één spreker loopt nooit over de regel heen, dus geen anderhalve regel voor de ene en maar een halve regel voor de andere spreker. Het is ooit zo bedacht, en daar houden we ons aan. Punt.)
Het gebeurt in deze film vaker. In ieder geval in de eerste minuten. Niet consequent: soms staat er wel ineens een streepje. Vermoedelijk is het dus geen onkunde van de vertaler geweest, maar een technisch probleem. Dat zou goed kunnen, want het is een lang en saai verhaal waar ik ook niet helemáál het fijn even weet, maar er is in die uitzendomgeving wel vaker sprake van problemen met tekensets, die vooral de streepjes treffen (lange/korte streepjes, enzovoort). Goede kans dat er dan eens iets misgaat door een ongelukkige conversie, of een onhandige zoek&vervangactie. Een beetje zoals een smiley in je mail die bij iemand anders aankomt als rare tekentjes. Suf is het wel. Dit is 2025, mensen! (Bijna 2026. Dán is dat toch eindelijk wel een keer opgelost? We kunnen AI, maar we kunnen geen goede streepjes zetten in een ondertitel? Om over cursief nog maar te zwijgen...)
Zo vallen me in het begin van de film nog andere dingen op. Als de tekst van een ondertitel nog niet af is, maar doorgaat in de volgende, eindigt die eerste ondertitel hier niet met drie puntjes. Ook dit zogenaamde ‘uitpunten’ (ten teken dat de tekst in de volgende titel zal worden afgemaakt) is eigenlijk verplicht. Waarom ontbreekt dat hier? Ook dat zou een computerprobleempje kunnen zijn.
Verder worden er dubbele aanhalingstekens gebruikt. Misschien niet verboden, maar in ieder geval in Nederlandse ondertitels wel heel ongebruikelijk, en alleen al daarom eigenlijk ongewenst. Ik heb ze nog nooit gebruikt, het mocht volgens ons stijlboek ook niet: alleen enkele aanhalingstekens (en geen gekrulde ‘’, maar rechte: '!). Die zijn minder opzichtig, en dat valt minder op, en ondertitels moeten zo weinig mogelijk opvallen. Deze dubbele aanhalingstekens vallen dubbel op: doordat ze van zichzelf al opvallender zijn, en doordat ze ongebruikelijk zijn en het dus extra opvallend zijn dat ze überhaupt worden gebruikt.
De dikke man loopt de trap af en zijn dochter roept: Mommy, I’m done. Moeder roept: Okay.
Om dat ‘oké’ in de ondertitel te zetten is totaal overbodig. Je hoort het ook, het is iets wat je makkelijk kunt weglaten, en alles wat je kunt weglaten MOET je in ondertitels ook weglaten Zo weinig mogelijk tekst graag, zodat de kijker zo weinig mogelijk tijd verspilt het met uitspellen van je titels!
En dan ‘ik heb gedaan’, is dat raar? Een computervertaling? AI? Nee, het is gewoon alledaags Vlaams. Duidelijk: dit is een Belgische ondertitelvertaling die met minimale aanpassing de Nederlandse buis op is geslingerd.
Twee tellen later weet ik helemaal zeker dat de vertaling Belgisch is: ‘Mommy, is something wrong with my poop?’ vraagt het kind. Mijn kaka, dat zeggen ze in Vlaanderen, niet hier. Dat is niet erg. Wel storend dat ook hier het streepje weer ontbreekt: het is de moeder die zegt ‘Hee, da’s raar’.
Een Vlaamse vertaling mag van mij best – al vinden sommige Nederlandse kijkers het misschien vervelend, of raar. Ik vind het vooral vervelend als het slechte vertalingen oplevert. Zoals de volgende.
‘Dat meen je niet! Godverdomme!’ is correct Nederlands, daar zit geen woord Vlaams bij. Maar. Maar.
Eerst weer even neuzelen: uitroeptekens gebruiken we niet! Nooit! Als iemand schreeuwt, hoor je dat in de film ook wel. Daar hoeft (anders dan in een roman) in de tekst Geen! Uitroepteken! Bij! Het mankeert er nog maar aan dat je het in ALLCAPS gaat zetten! GODVERDOMME!
Erger is de vertaling zelf. Ze zegt: ‘Oh, you’re kidding. Holy fuck!’ Zelfs zo uitgeschreven voel je het al aan: holy fuck is geen godverdomme,. Het is een uitroep van verbazing. Je hoort dat in de film ook heel duidelijk, ze grinnikt erbij. In het Nederlands zou je zoiets zeggen als ‘tering’.
Sommigen vinden dat exclusief Rotterdams. Dat lijkt me onzin. Maar het doet er niet toe wat je gebruikt, er zijn tal van alternatieven. Alleen niet zo plompverloren godverdomme. Godverdomme.
Het is niet dat het allemaal ellende is. Hier is wel aan gewerkt door een vertaler die heeft geprobeerd om er wat van te maken. Als de dikke man zijn dochter iets vertelt over leidingen (pipes), en haar dan vraagt of ze wel weet wat pipes zijn, vraagt zij: ‘Like to smoke out of?’ De vertaler heeft tenminste geprobeerd iets met dit lastige probleem te doen (iets met leidinge/glijdingen: geslaagd of niet, het is niet een verdienstelijke poging).
Maar toch. Al deze screenshots komen uit de eerste paar minuten. Dit wordt een lange zit. Godverdomme. (Een godverdomse lange zit?)
